AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun
Q Ə R A R I
X.Mustafayevanın şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali
Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının 27 fevral 2020-ci il tarixli
qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına
uyğunluğunun yoxlanılmasına dair
19 noyabr 2021-ci
il Bakı
şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad
Abdullayev (sədr), Sona Salmanova, Humay Əfəndiyeva (məruzəçi-hakim), Rövşən
İsmayılov, Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov və
Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,
məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V
hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun 27.2 və 34-cü maddələrinə və Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə müvafiq olaraq, konstitusiya
məhkəmə icraatının yazılı prosedur qaydasında keçirilən məhkəmə iclasında
X.Mustafayevanın şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin
İnzibati Kollegiyasının 27 fevral 2020-ci il tarixli qərarının Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına
dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə hakim H.Əfəndiyevanın məruzəsini, ərizəçinin şikayətini və iş
materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Xuraman Mustafayeva Azərbaycan Respublikası Əmlak Məsələləri Dövlət
Komitəsi yanında Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin 1 saylı Bakı Ərazi
İdarəsinə (bundan sonra – 1 saylı Bakı Ərazi İdarəsi) qarşı iddia
ərizəsi ilə məhkəməyə müraciət edərək, Bakı şəhəri Binəqədi rayonu
M.Ə.Rəsulzadə qəsəbəsi C.Xəndan küçəsi 3 saylı evin şərqində yerləşən, ümumi
sahəsi 12 kv.m olan torpaq sahəsinə dair mülkiyyət hüququ qeydiyyata alınmaqla
daşınmaz əmlakın dövlət reyestrindən çıxarış verilməsi barədə qərar qəbul edilməsini
xahiş etmişdir.
1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsinin 28 mart 2019-cu il
tarixli qərarı ilə X.Mustafayevanın iddia tələbi təmin edilmiş, mübahisəli
torpaq sahəsi üzərində iddiaçının mülkiyyət hüququnun daşınmaz
əmlakın dövlət reyestrində qeydə alınaraq çıxarışın verilməsi vəzifəsinin
cavabdehə həvalə edilməsi qərara alınmışdır.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin İnzibati-İqtisadi Kollegiyasının 29
avqust 2019-cu il tarixli qərarı ilə birinci instansiya məhkəməsinin qərarı
ləğv edilmiş, iş üzrə yeni qərar qəbul edilərək iddia rədd edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının
(bundan sonra – Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyası) 27 fevral 2020-ci il
tarixli qərarı ilə X.Mustafayevanın kassasiya şikayəti təmin edilməmiş,
apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qərarı dəyişdirilmədən
saxlanılmışdır.
X.Mustafayeva Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya
Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) şikayətlə müraciət
edərək Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyasının 27 fevral 2020-ci il tarixli
qərarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına (bundan sonra –
Konstitusiya) və qanunlarına uyğun olmayan hesab olunması barədə qərar qəbul
edilməsini xahiş etmişdir.
Ərizəçi hesab edir ki, apellyasiya instansiyası məhkəməsi işi
hərtərəfli araşdırmamış, ehtimallara əsaslanaraq qərar qəbul etmişdir.
Kassasiya instansiyası məhkəməsi isə həmin qərarı dəyişdirmədən saxlamışdır ki,
bununla da onun Konstitusiyanın 60-cı maddəsi ilə müəyyən edilmiş hüquq və
azadlıqlarının inzibati və məhkəmə təminatı, “İnsan hüquqlarının və əsas
azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın 6-cı maddəsində nəzərdə tutulmuş
ədalətli məhkəmə hüququ pozulmuşdur.
Şikayətdə qaldırılan məsələ ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu aşağıdakıları qeyd etməyi vacib hesab edir.
Konstitusiyanın 29-cu maddəsinin VII hissəsinə əsasən, dövlət
vərəsəlik hüququna təminat verir.
Vərəsəlik dedikdə, ölümündən sonra fiziki şəxsin başqa şəxslərə
verilə bilən hüquqlarının (miras aktivi) və vəzifələrinin (miras passivi) digər
şəxslərə keçməsi başa düşülür. Şəxsin ölümü əmlak və bəzi şəxsi qeyri-əmlak
hüquqlarının və vəzifələrinin xitamına səbəb olmur, əksinə onlar vərəsəlik
hüquq normalarında göstərilən qaydada başqa şəxslərə keçir.
“Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun (bundan sonra – “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri
haqqında” Qanun) 22.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq,
müqavilə və ya digər əsaslara görə, daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət və ya digər
əşya hüququnu əldə etmiş şəxs həmin hüququ təsdiq edən çıxarış almadan öldükdə
onun qanun və ya vəsiyyət üzrə vərəsəsinə hüququn ölmüş şəxsə məxsus olması
haqqında arayışı qeydiyyat orqanı verir. Hüquqların dövlət qeydiyyatı haqqında
çıxarış həmin arayış əsasında verilmiş vərəsəlik sənədləri təqdim edən
vərəsənin adına rəsmiləşdirilir.
Daşınmaz əmlak üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı üçün əsaslar
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 139-1
və “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 8-ci
maddələrində müəyyən olunmuşdur.
Həmin Qanunun 11.1-ci maddəsinə görə, hüquqların mövcudluğunu, əldə
edilməsini, başqasına keçməsini, məhdudlaşdırılmasını (yüklənməsini), onlara
xitam verilməsini təsdiq edən sənədlər hüquqların dövlət qeydiyyatı üçün
qanunla müəyyən edilmiş tələblərə uyğun olmalıdır. Hüquqların dövlət
qeydiyyatına alınmasından imtina edilməsi halları isə “Daşınmaz
əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 15-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur.
Eyni zamanda, qanunverici müvafiq icra hakimiyyəti orqanının üzərinə
daxil edilmiş sənədlərdə göstərilən məlumatın dövlət reyestrində saxlanılan
məlumata uyğunluğunun yoxlanılması, bəyan olunan hüquqlarla qeydiyyata alınmış
hüquqlar arasında ziddiyyətlərin, habelə hüquqların dövlət qeydiyyatından
imtina edilməsi və ya hüquqların dövlət qeydiyyatının dayandırılması üçün digər
əsasların olub-olmamasının müəyyən edilməsi vəzifəsini qoymuşdur (“Daşınmaz
əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 9.1.2 və 9.1.3-cü maddələri).
İşin məhkəmələr tərəfindən müəyyən edilmiş hallarından görünür ki,
Binəqədi rayon M.Ə.Rəsulzadə Bələdiyyəsinin (bundan sonra – Bələdiyyə) 2 fevral
2001-ci il tarixli 9 nömrəli sərəncamı ilə 0,0012 ha torpaq sahəsi sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul olmaq və ticarət obyektinin tikintisi məqsədilə mərhum
A.Mustafayevə verilmişdir. Həmin sərəncama əsasən, Azərbaycan
Respublikası Dövlət Torpaq Komitəsinin Bakı şəhər şöbəsi (bundan
sonra – Dövlət Torpaq Komitəsinin Bakı şəhər şöbəsi) tərəfindən 26 yanvar
2001-ci il tarixli məktub ilə buna razılıq verilmiş, torpaqların sənədləri
(rəy, yerquruluşu layihəsi, torpağın bazis qiyməti haqqında arayış)
hazırlanaraq Bələdiyyəyə təqdim edilmişdir. 2 fevral 2001-ci il tarixində
Bələdiyyə ilə A.Mustafayev arasında torpaq sahəsinin icarəyə verilməsi haqqında
müqavilə imzalanmış, torpaq sahəsinin situasiya planı müqaviləyə əlavə
edilmişdir. Qeyd edilən sənədlər əsasında Dövlət Torpaq Komitəsinin Bakı
şəhər şöbəsi tərəfindən A.Mustafayevə “Torpaqdan müvəqqəti istifadə hüququna
dair” 1 noyabr 2002-ci il tarixli Şəhadətnamə (bundan sonra – Şəhadətnamə)
verilmişdir.
A.Mustafayev torpağa dair çıxarış almaq üçün müraciət etmədən vəfat
etmiş, varisi X.Mustafayeva həmin torpaq sahəsini adına rəsmiləşdirmək üçün 1
saylı Bakı Ərazi İdarəsinə müraciət etmişdir. Lakin sonuncunun 17 sentyabr
2018-ci il tarixli məktubu ilə hüququn dövlət qeydiyyatına alınmasından imtina
edilmişdir. 1 saylı Bakı Ərazi İdarəsi imtinasını onunla əsaslandırmışdır ki,
Şəhadətnamədəki məlumat ilə faktiki vəziyyət arasında fərq (sərhədlər şərtidir)
mövcuddur və eyni zamanda ərizəçi tərəfindən torpaq sahəsinə dair vərəsəlik
haqqında şəhadətnamə təqdim edilməmişdir. X.Mustafayeva imtinanı əsassız hesab
edərək məhkəməyə müraciət etmişdir.
İddianı təmin edən 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsi
qərarını onunla əsaslandırmışdır ki, Şəhadətnamədə göstərilən məlumat ilə
faktiki vəziyyət arasında fərqin mövcud olması iş materiallarında olan ekspert
rəyi ilə müəyyən edilməmiş, əksinə torpaq sahəsinin küçədən, məhəllədaxili
yollardan, yaşayış və qeyri-yaşayış binalarından kənarda yerləşdiyi, piyadalar
və nəqliyyat vasitələri üçün gediş-gəliş yollarına, eləcə də yaşayış və
qeyri-yaşayış binalarına keçidlərə hər hansı maneə törətmədiyi, hər hansı
çoxmərtəbəli yaşayış binasının mühafizə zonasında yerləşmədiyi müəyyən
olunmuşdur. Torpaq sahəsinə dair vərəsəlik haqqında şəhadətnamənin təqdim
edilməməsinə dair cavabdehin əsası ilə bağlı məhkəmə qeyd etmişdir ki, Mülki
Məcəllənin 1243-cü maddəsinin müddəalarına müvafiq olaraq,
X.Mustafayeva mirasın bir hissəsinə sahiblik etməyə başladığından mirasın nədə
ifadə edilməsindən və harada olmasından asılı olmayaraq, o, mirası tamamilə
qəbul etmiş hesab edilir.
Birinci instansiya məhkəməsinin qərarını ləğv edən Bakı Apellyasiya
Məhkəməsinin İnzibati-İqtisadi Kollegiyası mövqeyini onunla
əsaslandırmışdır ki, “...Bələdiyyə, onun mülkiyyətində olduğunu
irəli sürdüyü torpaq sahəsi ilə bağlı əmlak hüquqlarının başqasına keçməsi
barədə hüquqi akt qəbul edirsə, əvvəlcə sözügedən torpaq sahəsinin ona məxsus
olması haqqında mülkiyyət sənədinə malik olmalıdır. Lakin uzun illərin məhkəmə
təcrübəsi ilə müəyyən və təsdiq olunur ki, Bakı şəhərinin ərazisində fəaliyyət
göstərən bələdiyyələrin heç birində belə bir sənəd mövcud deyil”.
Apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qərarında o da göstərilmişdir
ki, Azərbaycan Respublikasının 2002-ci il 15 mart tarixli Qanunu ilə
təsdiq edilmiş “Bələdiyyə torpaqlarının ayrılmasına dair sənədlərin
hazırlanması və razılaşdırılması qaydaları haqqında” Əsasnamənin (bundan sonra
– Əsasnamə) 1, 17, 18 və 19-cu bəndlərinə, “Bələdiyyə torpaqlarının
idarə edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra –
“Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi haqqında” Qanun) 6.2, 6.5 və 6.9-cu
maddələrinə, Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsinin 65 və 66-cı
maddələrinin tələblərinə zidd olaraq mərhum A.Mustafayevə bələdiyyə
mülkiyyətində olmayan torpaq sahəsi ayrılmış, üstəlik bu ayırma kollegial orqan
olan Bələdiyyənin qərarı ilə deyil, sədrin təkbaşına qəbul etdiyi sərəncamla
həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə, mübahisəli torpaq sahəsinin
planlaşdırılması layihəsinin Bakı şəhər İcra hakimiyyətinin Memarlıq və
şəhərsalma baş idarəsi ilə razılaşdırılması, eləcə də həmin dövrdə fəaliyyət
göstərən Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin Bakı şəhər şöbəsi tərəfindən
ayrılması nəzərdə tutulan torpaq sahəsinin yerquruluşu işlərinin (planlama)
aparılması, həmin yerin planının (cizgisinin) sahənin ölçüsündən asılı olaraq
tələb olunan miqyasda hazırlanması iş materialları ilə təsdiqini tapmamışdır.
Apellyasiya instansiyası məhkəməsinin göstərilən mövqeyi ilə əlaqədar
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu inzibati ədliyyənin bəzi xüsusiyyətlərini
qeyd etməyi zəruri hesab edir.
İnzibati ədliyyənin əsas məqsədlərindən biri dövlət idarəçiliyi
sahəsində fiziki və hüquqi şəxslərin subyektiv hüquqlarının müdafiəsidir.
İnzibati sahədə subyektiv hüquqlar, bir qayda olaraq, şəxsin hüquqi norma ilə
müəyyən edilmiş çərçivədə davranış azadlığını, müəyyən sosial təzminatlardan
istifadə etmək imkanını, müəyyən hərəkətləri etmək və digərlərindən müəyyən
hərəkətlərin edilməsini tələb etmək səlahiyyətlərini, hüquqlarının müdafiəsi
üçün inzibati orqanlara və məhkəmələrə müraciət etmək hüququnu əhatə edir
(Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual
Məcəlləsinin 44-cü maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair” 2015-ci
il 20 aprel tarixli Qərarı).
Digər tərəfdən, inzibati məhkəmələrin “təyinatı” bununla
məhdudlaşmayaraq, həmçinin inzibati orqanların qanunla müəyyən edilmiş qaydada
və hüdudlarda fəaliyyət göstərmələrinə “nəzarətin” həyata keçirilməsini ehtiva
edir. Bu baxımdan inzibati məhkəmə icraatında mülki məhkəmə icraatı ilə
nisbətdə dövlətin daha yüksək publik marağı mövcud olur.
Belə ki, inzibati münasibətlər (publik hüquq münasibətləri) dövlət
idarəçiliyi və yerli özünüidarəetmə sahəsində yaranır və bu münasibətlərin
iştirakçıları əvvəlcədən qeyri-bərabər hüquqi vəziyyətdə olurlar. Tərəflərdən
biri suverenlik daşıyıcısı olaraq digər tərəfə, yəni fiziki və hüquqi şəxsə
münasibətdə hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olur. Bununla yanaşı, öz
maraqlarının müdafiəsi üçün inzibati orqanlar həm təşkilati, həm də əmək
resurslarına malikdir ki, əksər hallarda belə resurslar fiziki və ya
hüquqi şəxslər üçün əlçatmazdır.
Məhz bu səbəbdən inzibati prosesdə mülki prosesdən fərqli olaraq,
inkvizisiya prinsipi tətbiq olunur. Belə ki, Azərbaycan Respublikası İnzibati
Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra – İnzibati Prosessual
Məcəllə) 12.1 və 12.2-ci maddələrinə görə, məhkəmə proses
iştirakçılarının izahatları, ərizə və təklifləri ilə, onların təqdim etdikləri
sübutlarla və işdə olan digər materiallarla kifayətlənməyərək, mübahisənin
düzgün həlli üçün əhəmiyyət kəsb edən bütün faktiki halları xidməti vəzifəsinə
görə araşdırmağa borcludur. Məhkəmə müstəqil şəkildə öz təşəbbüsü ilə və ya
proses iştirakçılarının vəsatətinə əsasən digər zəruri sübutları toplamağa
borcludur. Məhkəmə tərəflərdən əlavə məlumat və sübutlar tələb edə bilər.
Qeyd edilməlidir ki, məhkəmə qərarı yalnız məhkəmə icraatında tədqiq
olunmuş və barələrində proses iştirakçılarının öz mülahizələrini bildirmək
imkanına malik olduqları faktlar və sübutlarla
əsaslandırılmalıdır. Məhkəmə qərarının əsaslandırma hissəsində qərar qəbul
edərkən məhkəmənin əsaslandığı faktiki hallar və sübutlar, istinad etdiyi
normativ hüquqi aktlar və onların qiymətləndirilməsi göstərilməlidir (İnzibati
Prosessual Məcəllənin 68.2 və 69.4-cü maddələri).
Hazırkı iş üzrə isə apellyasiya instansiyası məhkəməsi qeyd olunan
normaların tələblərini pozaraq müvafiq araşdırma aparmadan, ehtimala
əsaslanmaqla mübahisəli torpaq sahəsinin Bələdiyyənin mülkiyyətində olmadığı
qənaətinə gəlmişdir. Halbuki, inkvizisiya prinsipini rəhbər tutaraq, məhkəmə
Bələdiyyəni işə cəlb edərək müvafiq sənədləri əldə etmək, icarəyə dair aktı
imzalayan şəxsləri müəyyən etməklə həmin aktın qanunvericiliyin tələblərinə
uyğun olaraq “qərar” deyil “sərəncam” adlandırılmasının texniki səhv və yaxud
“İnzibati icraat haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra –
“İnzibati icraat haqqında” Qanun) 65.1.3-cü maddəsi ilə nəzərdə tutulan pozuntu
olmasını aydınlaşdırmaq, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəylərinin
olub-olmamasını müəyyən etmək imkanlarına malik idi ki, bu da işin tam və
hərtərəfli tədqiq edilməsinə xidmət etmiş olardı.
Bələdiyyə tərəfindən torpaqların mülkiyyətə, istifadəyə və icarəyə
verilməsi publik-hüquqi fəaliyyətdir və xüsusi sahəvi normativ hüquqi aktlarla
tənzimlənməklə “İnzibati icraat haqqında” Qanun ilə
nəzərdə tutulmuş qayda və prinsiplərə uyğun olaraq həyata keçirilir.
Həmin Qanunun 11.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, inzibati orqanlar qanunun
tələblərinə riayət etməyə borcludurlar.
İnzibati hüququn əsas prinsiplərindən biri olan qanunçuluq prinsipi
hüquqi müəyyənlik və hüquqi təhlükəsizliyin təmin edilməsinə yönələrək,
inzibati icraatın qanunvericiliyə uyğun aparılmasını tələb edir
ki, son nəticədə yekun inzibati akt müvafiq normativ hüquqi aktlarla
uyğunluq təşkil etsin. Belə ki, “İnzibati icraat haqqında” Qanunun 58.1-ci
maddəsinə müvafiq olaraq, inzibati akt Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasına, bu Qanuna və digər əlaqədar hüquq normalarına uyğun qəbul
edilməlidir.
“Bələdiyyə torpaqlarının idarə edilməsi haqqında” Qanunun 6.5-ci
maddəsinin 2008-ci il 12 dekabr tarixinədək, yəni mübahisəli
münasibətlər yarandığı zaman qüvvədə olan redaksiyasına əsasən, torpaq
sahəsinin mülkiyyətə, istifadəyə və icarəyə verilməsi bələdiyyələrin qərarı
ilə sahənin xüsusiyyətinə və torpağın ayrılma
məqsədinə, mövcud texniki normalara, habelə yerquruluşu və şəhərsalma
sənədlərinə uyğun olaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəyi alındıqdan
sonra torpaqayırma qaydasında həyata keçirilir.
Bələdiyyələr ərazinin planlaşdırılması və tikintisi layihələrini
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə razılaşdırırlar. Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı memarlıq-planlaşdırma
baxımından obyektlərin yerləşdirilməsinə təklif verə bilər. Torpaq sahəsinin
bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə, idarə və təşkilatların istifadəsinə və
ya fərdi yaşayış evinin tikintisi üçün Azərbaycan Respublikası vətəndaşının
mülkiyyətinə verilməsi barədə, habelə hüquqi və fiziki şəxslərin mülkiyyətinə
(icarəsinə) verilməsi məqsədilə hərracın (müsabiqənin) keçirilməsi barədə
bələdiyyənin qərarı sahənin xüsusiyyətinə və torpağın ayrılma məqsədinə, mövcud
texniki normalara, habelə yerquruluşu və şəhərsalma sənədlərinə uyğun
olaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəyi alındıqdan sonra
qəbul edilir (Əsasnamənin 7-ci bəndi).
Beləliklə, torpaq sahəsinin xüsusiyyətinə və ayrılma məqsədinə,
mövcud texniki normalara, habelə yerquruluşu və şəhərsalma sənədlərinə uyğun
olaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəyinin
alınması bələdiyyə tərəfindən torpaq sahəsinin ayrılması ilə bağlı aparılan
inzibati icraatın tərkib hissəsi olmaqla, ictimai maraqlara xələl gətirməyən,
qanunauyğun inzibati aktın qəbul edilməsinə xidmət edir.
Lakin belə rəylər və razılaşdırmalar maraqlı şəxslər üçün bilavasitə
hüquqi nəticələr yaratmadığından inzibati akt xüsusiyyətlərinə malik deyil.
Belə sənədlər inzibati icraatda iştirak xarakteri daşımaqla, yekun
inzibati aktın qəbul edilməsinə yardım edir.
İnzibati icraat zamanı inzibati orqan tərəfindən belə razılaşdırmaların
aparılmaması və rəylərin alınmaması yekun inzibati aktın hüquqi qüvvəsinə təsir
etmir. Belə ki, “İnzibati icraat haqqında” Qanunun 65-ci maddəsi ilə inzibati
aktın yararsız (əhəmiyyətsiz) hesab edilməsini şərtləndirən hallar dəqiq
müəyyən edilmişdir. Bu halların sırasında isə yekun inzibati akt qəbul
edilərkən müvafiq rəylərin alınmaması və razılaşdırmaların aparılmaması nəzərdə
tutulmamışdır.
Odur ki, müvafiq rəylərin alınmaması və razılaşdırmaların
aparılmaması kimi prosessual pozuntularla müşayiət edilən icraat nəticəsində
qəbul edilmiş yekun qərar qanunla müəyyən olunmuş qaydada geri
çağırılana, ləğv edilənə, dəyişdirilənə, qüvvədə olma müddəti qurtardığına və
ya başqa səbəbə görə qüvvədən düşmüş hesab edilənə qədər hüquqi qüvvəsini saxlayır
və hüquqi cəhətdən etibarlı sayılır (“İnzibati icraat haqqında” Qanunun 64.2-ci
maddəsi).
Qanunvericinin belə yanaşmasının əsasını inzibati hüququn təməl
prinsiplərindən olan etimadın qorunması prinsipi təşkil edir. Bu prinsipin
mahiyyətinə görə, maraqlı şəxs inzibati akta etibar etmək, inzibati orqanın
davranışını, qəbul etdiyi aktı qanunauyğun və düzgün hesab etmək, məzmununa
uyğun davranmaq və ona etimad göstərmək haqqına malikdir.
Etimadın qorunması doktrinası o zaman tətbiq edilir ki, inzibati
orqanın səlahiyyətləri çərçivəsində hərəkətləri, xüsusilə də qəbul etdikləri
inzibati aktlar, vətəndaşda publik maraqlara zidd
olmayan əlverişli qanuni gözləntilərin yaranması ilə nəticələnsin.
“İnzibati icraat haqqında” Qanunun 13.1-ci maddəsinə əsasən, inzibati
orqanların inzibati praktikasına fiziki və ya hüquqi şəxslərin etimadı qanunla
qorunur. İnzibati aktın ünvanlandığı və yaxud belə akt ilə maraqlarına toxunan
şəxs yalnız həmin Qanunun 67.6-cı maddəsində göstərilmiş hallarda
etimadın qorunması hüququna malik olmur.
Qüvvədə olan qanunvericilik, hətta bəzi hallarda və müəyyən şərtlər
çərçivəsində şəxsin etimadının qorunmasının publik maraqlara nisbətdə
“üstünlüyünü” təsbit etmişdir. Belə ki, “İnzibati icraat haqqında” Qanunun
67.5-ci maddəsinə müvafiq olaraq, maraqlı şəxsin məzmununa etimad göstərdiyi və
həmin etimadın qanunla qorunduğu, habelə başqa şəxslərin hüquqlarına və ya
qanunla qorunan maraqlarına, dövlət maraqlarına və ya ictimai maraqlara ziyan
vurmadığı hallarda, maraqlı şəxsə münasibətdə birdəfəlik və ya cari pul və ya
əşya öhdəliklərinin nəzərdə tutulduğu və ya belə öhdəliklərin əmələ gəlməsinə
səbəb olmuş qanunsuz əlverişli inzibati aktın ləğv olunmasına yol verilmir.
Maraqlı şəxsin ona verilmiş pul vəsaitlərini xərclədiyi və ya əmlakdan istifadə
etdiyi və buna görə də onları qaytarmaq iqtidarında olmadığı və ya onları
qaytardığı təqdirdə əhəmiyyətli ziyana məruz qalacağı hallarda, həmin şəxs
etimadın qanunla qorunması hüququna malikdir.
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin bir sıra qərarlarında
formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə əsasən, dövlət orqanı tərəfindən yol verilən
səhvlərə görə məsuliyyəti dövlət daşıyır və belə səhvlər maraqlı şəxsin
hesabına düzəldilə bilməz (Gashi Xorvatiyaya qarşı iş üzrə 2007-ci
il 13 dekabr tarixli, §40 və Stolyarova Rusiya Federasiyasına qarşı iş
üzrə 2015-ci il 29 yanvar tarixli, §49 Qərarlar).
Qeyd edilənləri nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab
edir ki, qüvvədə olan inzibati aktın qəbul edilməsi zamanı iştirak xarakterli
sənədlərin olmadığı hallarda məsələ inzibati icraatın qanunçuluq və etimadın
qorunması prinsipləri baxımından qiymətləndirilməlidir.
O da göstərilməlidir ki, inzibati orqan (məhkəmə) inzibati icraat
zamanı işin düzgün həlli üçün əhəmiyyət kəsb edən bütün faktiki halları
hərtərəfli, tam və obyektiv araşdırmağa borcludur. İnzibati orqan (məhkəmə)
maraqlı şəxslərin xeyrinə olan halların araşdırılmasından və nəzərə
alınmasından imtina edə bilməz. İnzibati icraat zamanı işin bütün hallarının
araşdırılması inzibati orqanın xidməti vəzifəsindən irəli gəlir (“İnzibati
icraat haqqında” Qanunun 24.1-24.3-cü maddələri).
Torpağın ayrılmasına dair inzibati akt qüvvədə olduğu halda,
hüquqların qeydə alınmasından imtina edən inzibati orqan bunu işin hallarına
istinadən əsaslandırmalı və bu halın “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri
haqqında” Qanunun 15-ci maddəsində, habelə Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
“Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
15-ci maddəsinin şərh edilməsinə dair 2017-ci il 28 mart tarixli
Qərarı ilə nəzərdə tutulmuş hansı əsasla daşınmaz
əmlakın dövlət reyestrində qeydiyyatı aparmağa maneə törətdiyini
göstərməlidir.
İnzibati ədliyyə mərhələsində isə məhkəmələr inzibati aktın məqsəd və
xarakterini, inzibati icraat mərhələsində yol verilmiş pozuntuların bu aktın
qəbul edilib-edilməməsinə göstərəcəyi təsiri nəzərə alaraq, şəxsin
qanuni gözləntiləri ilə publik maraqların nisbətinin qorunması və
Konstitusiyanın müdafiə etdiyi dəyərlər arasında ədalətli tarazlığın təmin
edilməsi məqsədi ilə işdə olan bütün sübutları qiymətləndirməklə və bütün
prosessual imkanlardan istifadə etməklə şəxsin hüquqlarının qeydiyyata alınması
vəzifəsinin müvafiq inzibati orqanın üzərinə qoyulub-qoyulmaması barəsində
ədalətli qərar qəbul etməlidir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu məhkəmələrin diqqətini ona da cəlb
etməyi vacib hesab edir ki, Şəhadətnaməyə əsasən torpaq sahəsi A.Mustafayevə 99
illik müddətə icarəyə verilmişdir. Belə olan halda X.Mustafayeva iddia ilə
məhkəməyə müraciət edərkən torpağa dair mülkiyyət hüququnun deyil, istifadə
(icarə) hüququnun qeydə alınması barədə tələb irəli sürməli idi.
İnzibati Prosessual Məcəllənin 13-cü maddəsinə əsasən, məhkəmə
qaldırılan iddialarda yol verilən formal xətaların aradan qaldırılmasında,
aydın olmayan iddia tələblərinin dəqiqləşdirilməsində, yanlış iddia növlərinin
münasibləri ilə əvəz olunmasında, natamam faktiki məlumatların tamamlanmasında,
eləcə də işin hallarının müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi baxımından
əhəmiyyət kəsb edən izahatların təqdim olunmasında proses iştirakçılarına
yardım etməyə borcludur. Həmin Məcəllənin 54.1-ci maddəsinə görə, məhkəmə
iddianın dəyişdirilməsini məqsədəuyğun hesab etdikdə, iddiaçı iddianı
dəyişdirməyə (iddianın əsasını və ya predmetini dəyişdirməyə, iddia tələbinin
həcmini artırmağa və ya azaltmağa) haqlıdır.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, apellyasiya
instansiyası məhkəməsi işin hallarını araşdırmayaraq və proses iştirakçılarına
yardım göstərməyərək, habelə müvafiq maddi hüquq normalarını tətbiq etməyərək
mübahisənin qanuni və ədalətli həll edilməsi üçün lazımi tədbirləri
görməmişdir.
İnzibati Prosessual Məcəllənin 91-ci maddəsinə müvafiq olaraq, Ali
Məhkəmə mübahisə ilə bağlı işə şikayət həddində baxır və yalnız apellyasiya
instansiyası məhkəməsi tərəfindən maddi və prosessual hüquq normalarının düzgün
tətbiq edilməsini yoxlayır.
Həmin Məcəllənin 96.5.1-ci maddəsinə görə, kassasiya instansiyası
məhkəməsi apellyasiya instansiyası məhkəməsində icraat zamanı yol verilmiş
ciddi prosessual pozuntular səbəbindən əhəmiyyətli sayda və ya geniş həcmdə
sübutların araşdırılması tələb olunduqda mübahisə edilən qərarı ləğv etməyə və
işi təkrar baxılması üçün müvafiq apellyasiya instansiyası məhkəməsinə
göndərməyə haqlıdır.
X.Mustafayevanın kassasiya şikayəti əsasında inzibati işə baxmış Ali
Məhkəmənin İnzibati Kollegiyası apellyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən
maddi və prosessual hüquq normalarının pozulmasına lazımi diqqət
yetirməmiş, İnzibati Prosessual Məcəllənin 91 və 96.5.1-ci
maddələrinin tələblərinə cavab verməyən qərar qəbul etmişdir. Bu isə öz
növbəsində ərizəçinin Konstitusiyanın 60-cı maddəsinin I hissəsində təsbit
olunmuş hüququnun pozulmasına gətirib çıxarmışdır.
Göstərilənlərə əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə
nəticəyə gəlir ki, X.Mustafayevanın torpaq sahəsinə dair mülkiyyət
hüququnun qeydiyyata alınmaqla daşınmaz əmlakın dövlət reyestrindən çıxarışın
verilməsi tələbi barədə iş üzrə Ali Məhkəmənin İnzibati Kollegiyasının 27
fevral 2020-ci il tarixli qərarı Konstitusiyanın 60-cı maddəsinin I hissəsinə, İnzibati
Prosessual Məcəllənin 91 və 96.5.1-ci maddələrinə uyğun olmadığından qüvvədən
düşmüş hesab edilməlidir. İşə bu Qərarda göstərilən hüquqi mövqelərə uyğun
olaraq Azərbaycan Respublikasının inzibati və mülki prosessual qanunvericiliyi
ilə müəyyən edilmiş qaydada və müddətdə yenidən baxılmalıdır.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V və IX
hissələrini, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun 52, 62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. X.Mustafayevanın torpaq sahəsinə dair mülkiyyət hüququnun qeydiyyata alınmaqla daşınmaz əmlakın dövlət
reyestrindən çıxarışın verilməsi tələbi iş üzrə barədə Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsinin İnzibati Kollegiyasının 27 fevral 2020-ci
il tarixli qərarı Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı
maddəsinin I hissəsinə, Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual
Məcəlləsinin 91 və 96.5.1-ci maddələrinə uyğun olmadığından qüvvədən düşmüş
hesab edilsin. İşə bu Qərarda göstərilən hüquqi mövqelərə uyğun olaraq
Azərbaycan Respublikasının inzibati və mülki prosessual qanunvericiliyi ilə
müəyyən edilmiş qaydada və müddətdə yenidən baxılsın.
2. Qərar dərc olunduğu gündən qüvvəyə minir.
3. Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi”
qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda
dərc edilsin.
4. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə,
dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir oluna bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
