AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun
Q Ə R A R I
“İcbari sığortalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 17.1.4-cü
maddəsinin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 373, 377.1 və 379-cu maddələri
baxımından şərh edilməsinə dair
3 aprel 2025-ci
il Bakı
şəhəri
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona
Salmanova, Humay Əfəndiyeva (məruzəçi-hakim), Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev,
Rafael Qvaladze, Fikrət Məmmədov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,
məhkəmə
katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 33-cü maddələrinə və Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə
müvafiq olaraq, xüsusi konstitusiya icraatının yazılı prosedur qaydasında
keçirilən məhkəmə iclasında Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında “İcbari sığortalar haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun 17.1.4-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
373, 377.1 və 379-cu maddələri baxımından şərh edilməsinə dair konstitusiya
işinə baxdı.
İş
üzrə hakim H.Əfəndiyevanın məruzəsini, maraqlı subyektlər Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin
müraciətini və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının mülahizəsini, Hüquqi
Ekspertiza və Qanunvericilik Təşəbbüsləri Mərkəzi, Azərbaycan Respublikası Mərkəzi
Bankı, Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsi və Azərbaycan Respublikası Vəkillər
Kollegiyası tərəfindən təqdim edilən mütəxəssis mülahizələrini, ekspert Bakı
Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin Mülki hüquq kafedrasının dosenti,
hüquq üzrə fəlsəfə doktoru S.Süleymanlının rəyini və iş materiallarını
araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Bakı
Apellyasiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə
(bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək daşınmaz əmlakın icbari
sığortası üzrə sığorta hadisəsi hesab edilə bilən hal ilə bağlı sığortaçı tərəfindən
müvafiq sığorta ödənişinin verilməsinin səlahiyyətli orqanın həmin hadisə ilə əlaqəli
iş üzrə təqsiri müəyyən edən yekun qərarından sonra həyata keçirilməli
olub-olmaması, həmçinin “İcbari sığortalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra – “İcbari sığortalar haqqında”
Qanun) 17.1.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş “arayış”ın daşınmaz əmlakın icbari
sığortasına münasibətdə hansı sənədləri özündə ehtiva etməsi, eləcə də qeyd
edilən sığorta münasibətləri zamanı iddia müddəti məsələlərinə aydınlıq gətirilməsi
məqsədilə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
(bundan sonra – Mülki Məcəllə) 373,
377.1 və 379-cu maddələri baxımından “İcbari
sığortalar haqqında” Qanunun 17.1.4-cü maddəsinin şərh edilməsini xahiş
etmişdir.
Müraciətdə
göstərilir ki, A.Rəhimovun “Azsığorta” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə qarşı sığorta
ödənişi tələbinə dair iş üzrə daşınmaz əmlakın icbari sığortası şəhadətnaməsinə
əsasən müvafiq qeyri-yaşayış sahəsi 2018-ci il 5 iyun tarixindən 2019-cu il 4
iyun tarixinədək sığortalanmışdır. 2019-cu il 26 mart tarixində həmin ünvanda
yanğın hadisəsi baş vermiş, fakt üzrə cinayət işi başlanmış, 2021-ci il 17 mart
tarixində A.Rəhimov barəsində cinayət təqibinə xitam verilmiş, əməllərində
cinayət tərkibinin əlamətləri olan şəxslər barəsində isə cinayət təqibinin
davam etdirilməsi qərara alınmışdır.
Bakı
şəhəri Nizami Rayon Məhkəməsinin 2022-ci il 13 may tarixli hökmü ilə sığorta
predmeti olan qeyri-yaşayış sahəsində elektrik montyoru işləyən N.Fətullayev Azərbaycan
Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 225.2-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş cinayəti
törətməkdə təqsirli bilinmişdir.
A.Rəhimov
sığortaçıya 2022-ci il 18 oktyabr tarixli pretenziya məktubu ünvanlayaraq
sığorta ödənişinin və sığorta ödənişinin gecikdirilməsinə görə dəbbə pulunun 5
iş günü müddətində ödənilməsini tələb etmişdir. Daha sonra A.Rəhimov 2022-ci il 3 noyabr tarixində məhkəməyə
müraciət edərək baş vermiş sığorta hadisəsi nəticəsində dəymiş zərərə görə
sığorta ödənişinin, sığorta ödənişinin gecikdirilməsinə görə dəbbə pulunun və
dövlət rüsumunun cavabdehdən tutularaq ona ödənilməsi barədə qətnamə
çıxarılmasını xahiş etmişdir.
Cavabdeh
iddiaya etirazının əsası kimi iddia müddətinin tətbiqi barədə ərizə təqdim edərək
bildirmişdir ki, iddiaçı hadisədən sonra 1 ay müddətində sənədləri təqdim
etmiş, həmin müddətin qurtardığı 2019-cu il 26 aprel tarixindən 7 iş günü ərzində
sığorta ödənişi almadığı halda 3 il 5 ay 27 gün sonra məhkəməyə müraciət etməklə
3 illik iddia müddətini ötürmüşdür.
Bakı
Kommersiya Məhkəməsi cavabdehin iddia müddətinin ötürülməsi barədə etirazı ilə
razılaşaraq 2023-cü il 28 fevral tarixli qətnaməsinə əsasən iddianı rədd etmişdir.
Bakı
Apellyasiya Məhkəməsinin Kommersiya Kollegiyasının 2023-cü il 13 dekabr tarixli
qətnaməsi ilə apellyasiya şikayəti təmin edilməmiş, birinci instansiya məhkəməsinin
qətnaməsi dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsinin Kommersiya Kollegiyasının 2024-cü il 17 yanvar tarixli
qərarı ilə kassasiya şikayəti qismən təmin edilərək apellyasiya instansiyası məhkəməsinin
qətnaməsi ləğv edilmiş, iş yenidən baxılması üçün həmin məhkəməyə göndərilmişdir.
İşin
təkrar apellyasiya baxışı zamanı məhkəmə müəyyən etmişdir ki, bu məsələdə hüquq
tətbiqedicilər arasında fərqli yanaşmalar və müvafiq olaraq fərqli məhkəmə qərarları
mövcuddur.
Belə
ki, bəzi hüquq tətbiqedicilərin yanaşmasına əsasən icbari sığorta müqavilələri
üzrə sığortaçı tərəfindən sığorta ödənişinin verilməsi öhdəliyinin icrası müddəti
icbari sığorta qanunvericiliyi ilə belə tənzimlənmişdir ki, sığortalı sığorta
hadisənin baş verməsindən sonra qanunda nəzərdə tutulmuş zəruri sənədləri əlavə
etməklə sığorta ödənişinin verilməsi barədə sığortaçıya müraciət etməli, sənədlərdən
sonuncusunun təqdim edildiyi və (və ya) alındığı tarixdən 7 iş günündən gec
olmayaraq sığortaçı sığorta ödənişini verməli, yaxud sığortalıya, sığorta
olunana və ya faydalanan şəxsə sığorta ödənişinin verilməsindən imtina haqqında
yazılı şəkildə əsaslandırılmış bildiriş verməlidir. “İcbari Sığortalar haqqında”
Qanunun 17-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş sığortalı tərəfindən təqdim edilməli
olan sənədlərin sırasında sığorta hadisəsinin baş verməsində təqsirli olan şəxs
(şəxslər) barədə səlahiyyətli orqanın təqdim etdiyi arayış xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. Qanunun 41.1-ci maddəsinin tələbi baxımından 17.1.4 və 36.3.1-ci maddələrinin
müqayisəli təhlili belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, daşınmaz əmlakın icbari
sığortası üzrə nizamlama mütləq şəkildə sığorta hadisəsinin qəsd nəticəsində
baş verib-verməməsinin aydınlaşdırılmasını şərtləndirir və 17.1.4-cü maddədə nəzərdə
tutulmuş arayışın məcburiliyini təsdiqləyir. Sığorta hadisəsinin baş verməsində
təqsirli olan şəxs barədə arayışın təqdim edilməsi üçün isə Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının (bundan sonra – Konstitusiya) və cinayət
qanunvericiliyinin təməl prinsiplərinə əsasən, konkret şəxsin həmin hadisədə təqsirli
bilinməsi barədə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə hökmü olmalıdır (təqsirsizlik
prezumpsiyası). Sığorta ödənişinin verilməsindən imtinanın əsasları nəzərdən
keçirildikdə qeyd edilən sənədin təqdim edilməsinin (alınmasının) hüquqi əhəmiyyəti
daha bariz şəkildə görünür. “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 21.1.5 və
36.3.1-ci maddələrinə görə, sığorta ödənişindən imtinanın əsaslarından biri
sığortalının, faydalanan şəxsin və ya onların rəhbər işçilərinin hadisənin baş
verməsinə yönəldilmiş qəsdən etdiyi hərəkətlərdir. Belə olan halda “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 17.1.4-cü
maddəsində “arayış" dedikdə məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü və
cinayət işinin icraatına xitam verilməsi barədə qərarı nəzərdə tutulmuş olur.
Bu zaman məhkəmənin icraatında olan hazırkı iş üzrə iddia müddəti ötürülməmiş
hesab edilməlidir.
Digər
yanaşmaya əsasən, məhkəmə hökmünün (ya digər yekun qərarı) qüvvəyə minməsi üçün
kifayət qədər uzun vaxt tələb olunur və yuxarıda qeyd edilən mövqedən məsələyə
yanaşdıqda belə nəticəyə gəlmək olar ki, əmlak sığortası hadisələri üzrə
sığorta ödənişinin alınması üçün şəxslər həddindən artıq uzun müddət gözləmək məcburiyyətində
qalmalıdır ki, bu da “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 3.1 və 3.1.4-cü maddələrində
nəzərdə tutulan "sığorta hadisələrinin nəticələrinin aradan qaldırılması”
və s. prinsiplərə zidd olar. Həmçinin, belə vəziyyətdə şəxslərə hansı müddətdə
sığorta kompensasiyasının verilməli olması, müvafiq tələb hüquqlarının
yaranması, bununla bağlı iddia müddətləri və s. kimi məsələlər fərqli təfsirlərə
yol açmaqla qeyri-müəyyənliyə səbəb olar.
Göstərilənlərə
əsasən, vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması, qanunvericiliyin eyni
qaydada və düzgün tətbiq edilməsinə nail olmaq, bununla da sığorta münasibətləri
subyektlərinin hüquq və mənafelərinin qorunmasının, eləcə də hüquqi müəyyənlik
prinsipinin tələblərinə əməl edilməsinin təmin edilməsi məqsədi ilə Bakı Apellyasiya
Məhkəməsi Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək qənaətinə gəlmişdir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu müraciətlə bağlı aşağıdakıları qeyd etməyi zəruri hesab
edir.
Konstitusiyanın
13-cü maddəsinin I və II hissələrinə, 29-cu maddəsinin II hissəsinə və 59-cu
maddəsinə müvafiq olaraq, Azərbaycan Respublikasında dövlət, xüsusi və bələdiyyə
mülkiyyəti eyni qaydada tanınır və qorunur, mülkiyyətin toxunulmazlığına, həmçinin
azad sahibkarlıq fəaliyyətinə və qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi fəaliyyət
növü ilə məşğul olmaq hüququndan irəli gələn mülki dövriyyədə müqavilə
azadlığına zəmanət verilir. Həmçinin Konstitusiyanın 60-cı maddəsinin I hissəsinə
uyğun olaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının inzibati qaydada və məhkəmədə
müdafiəsinə təminat verilmişdir.
Mülkiyyət
hüququ qanunla qadağan olunmamış bütün vasitələrlə müdafiə olunur, əsas müdafiə
vasitəsi qismində isə məhkəmə müdafiəsi çıxış edir. Mülkiyyətə dair mübahisənin
məhz məhkəmə həlli zamanı bütün mübahisə iştirakçılarının – həm məcburi hüquqi
qüvvəsi olan məhkəmə aktı ilə əmlak tələblərinin təmin olunacağını güman edərək
iddia irəli sürən şəxslərin, həm də bu tələblərlə razılaşmayan şəxslərin
hüquqlarına təminat verilir. Qeyd olunmalıdır ki, mülki hüquq münasibətlərinin
subyektləri öz hüqüq və qanuni mənafelərini müdafiə etmək üçün prosessual vasitələrdən
real istifadə etmək imkanına malik olmalıdırlar. Qanun və məhkəmə qarşısında bərabərlik
isə hər bir məhkəmə işinə eyni prosessual qaydada və formada, tərəflər üçün
eyni prosessual təminatlarla baxılması ilə təmin edilir. Bununla maraqlı şəxslərin
qanuni tələblərinin bərabər ödənilməsinə nail olunur, onlara məhkəmə qarşısında
öz mənafelərini qorumaq üçün bərabər imkanlar yaradılır.
Mülki
dövriyyənin sabitliyinin qorunması tərəflərin əsaslandırılmış tələblərinin məhkəmə
qaydasında müdafiəsi ilə yanaşı, həmçinin hüquqi tənzimetməyə şəxsin hüququnun
pozulduğunu bilməsindən xeyli müddət keçdikdən sonra onun müdafiəsi üçün məhkəməyə
müraciət etdikdə, qarşı tərəfə mübahisənin mahiyyəti üzrə baxılmamasını tələb
etmək imkanı verən maddi hüquq normalarının nəzərdə tutulması ilə təmin olunur.
Mülki hüquq münasibətlərinin bütün iştirakçılarına şamil edilən belə tənzimləmə
mülki qanunvericiliyin iddia müddətlərinə, onların hesablanması qaydasına, axımının
dayandırılması və kəsilməsi əsaslarına dair müddəalarında öz əksini tapmışdır (Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 373.2 və
384.0.4-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2013-cü il 3 iyun tarixli Qərarı).
Müraciətdə
qaldırılan məsələ icbari sığorta müqavilələrindən irəli gələn tələblər üzrə
iddia müddətlərinin başlanması ilə əlaqədar olduğundan qeyd edilməlidir ki, sığorta
sığortalının və ya sığorta olunanın əmlakı, həyatı, sağlamlığı, mülki məsuliyyəti,
qanunvericiliklə qadağan olunmayan fəaliyyəti, o cümlədən sahibkarlıq fəaliyyəti
ilə bağlı əmlak mənafelərinin müdafiəsi sistemi olmaqla əsasən ehtimal edilən zərərli hadisələrin mənfi nəticələrinin
aradan qaldırılmasına yönəlmiş iqtisadi-hüquqi kateqoriyadır.
Sığorta
təminatı sığorta müqaviləsi əsasında yaranır ki, Mülki Məcəllənin
883.1-ci maddəsinə görə, sığorta müqaviləsi sığortalının müvafiq sığorta haqqı
ödəməsi müqabilində sığorta obyektinin məruz qala biləcəyi risklərlə bağlı
itkilərin, dəyən zərərin əvəzinin və ya razılaşdırılan pul məbləğinin müəyyən
bir hadisənin baş verməsi əsasında ödənilməsinin sığortaçı tərəfindən öhdəlik
kimi götürülməsi şərtlərinin təsbit edildiyi razılaşmadır.
Sığorta
müqaviləsi üzrə onun iştirakçıları olan sığortaçı və sığortalının qarşılıqlı
yaranan hüquq və vəzifələri, ilk növbədə, sığortalının sığorta haqqı ödəməsi vəzifəsində
və sığorta müqaviləsində nəzərdə tutulmuş sığorta hadisəsi baş verdikdə sığorta
ödənişi almaq hüququnda, sığortaçı üçün
isə müvafiq olaraq sığorta haqqını almaq hüququnda və sığorta hadisəsi baş
verdikdə sığorta ödənişini ödəmək vəzifəsində ifadə olunur.
Mülki
Məcəllənin 889.1 və 922.3-ci maddələrinə əsasən, sığorta marağı sığorta hadisəsinin
baş verəcəyi təqdirdə şəxsin maliyyə itkisinə məruz qalması ehtimalı ilə şərtlənən
və onun sığorta obyektini sığorta etdirmək hüququnun əsaslandığı mənafedir.
Sığorta hadisəsi baş vermə ehtimalına və (və ya) təsadüfilik əlamətlərinə malik
olmalıdır.
Sığorta
hadisəsi icbari sığorta qanunlarına və ya sığorta müqaviləsinə görə sığorta ödənişinin
sığortalıya, sığorta olunana və ya digər faydalanan şəxslərə ödənilməsi üçün əsas
olan, sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət ərzində baş verən hadisə və
ya yaranan haldır, yəni reallaşmış sığorta riskidir. Sığorta hadisəsi hesab
edilən hadisələr və hallar icbari sığorta üzrə icbari sığorta qanunlarında,
könüllü sığorta üzrə isə tərəflərin razılaşması əsasında sığorta müqaviləsində
müəyyən edilir (Mülki Məcəllənin 922.1 və
922.2-ci maddələri).
Mülki
Məcəllənin 923-cü maddəsinə görə, sığorta hadisəsinin baş verməsi barədə
sığortalı və ya sığorta olunan şəxs, yaxud faydalanan şəxs hadisədən xəbər
tutduqdan dərhal sonra və ya mümkün olan ən qısa müddət ərzində sığortaçıya və
ya onun nümayəndəsinə, eyni zamanda həmin hadisə barədə məlumatlandırılmalı
olan səlahiyyətli dövlət orqanlarına hər hansı vasitə ilə xəbər verməlidir.
Sığorta hadisəsinin baş verməsi barədə sığortaçıya məlumat vermiş sığortalı və
ya sığorta olunan şəxs, həmçinin faydalanan şəxs bu Məcəllənin 923.1-ci maddəsində
nəzərdə tutulmuş səlahiyyətli dövlət orqanlarına həmin hadisə barədə xəbər verməmişdirsə
sığortaçı qeyd olunan orqanları bu hadisə barədə dərhal məlumatlandırmalıdır. Sığortalı
və ya sığorta olunan tərəfindən sığortaçının sığorta hadisəsinin baş verməsi
barədə məlumatlandırmasından asılı olmayaraq sığortaçıya bu barədə məlumatlandırılmış
səlahiyyətli dövlət orqanı xəbər verməlidir. Bu Məcəllənin 923.1-ci maddəsində
üzərinə məlumatlandırma vəzifəsi qoyulan şəxslərdən başqa digər şəxslər, o cümlədən
səlahiyyətli dövlət orqanları və müvafiq hallarda zərərçəkən tərəfindən də
sığorta hadisəsinin baş verməsi haqqında hər hansı vasitə ilə sığortaçıya xəbər
verilməsi sığorta hadisəsi barədə məlumatlandırılma hesab edilir.
Həmin
Məcəllənin 933.1-ci maddəsinə görə, sığorta ödənişi aşağıdakılardan hər birinin
mövcud olduğu halda həyata keçirilir:
- sığorta hadisəsi
baş verdikdə, sığortalının, sığorta olunanın və ya faydalanan şəxsin
sığortaçıya ünvanladığı sığorta tələbi;
- sığorta hadisəsi hesab edilə bilən hadisə ilə
bağlı hər hansı dövlət orqanına məlumat verilməlidirsə, həmin orqanın hadisə
barədə təqdim etdiyi müvafiq sənəd;
- icbari sığorta qanunlarında və müvafiq sığorta
qaydalarında nəzərdə tutulan, sığorta ödənişinin verilməsi üçün tələb olunan
digər sənədlər.
Sığorta ödənişinin vеrilməsi
üçün tələb olunan sənədlərin siyahısı “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun
17-ci maddəsi ilə müəyyən edilmişdir.
Sığorta
ödənişləri ilə bağlı iddialar üzrə müddətin axımının başlanması məsələsinə
münasibətdə, ilk növbədə göstərilməlidir ki,
Mülki Məcəllənin iddia müddəti ilə bağlı qaydaları tənzimləyən 373-cü
maddəsinə əsasən, müqavilə tələbləri üzrə iddia müddəti üç il təşkil edir. Həmin
Məcəllənin 377.1-ci maddəsi ilə iddia müddətinin axımının şəxsin öz hüququnun
pozulduğunu bildiyi və ya bilməli olduğu gündən başladığı təsbit edilmişdir.
Göründüyü
kimi, qüvvədə olan qanunvericilik iddia müddətinin axımının başlanmasını
obyektiv anla deyil, subyektiv anla əlaqələndirir. Məhz bu andan maddi mənada
iddia hüququ əmələ gəlir. Maddi mənada iddia hüququ dedikdə, mülki hüquqların məcburi
həyata keçirilməsi imkanı başa düşülür və bu imkan müəyyən müddətlə məhdudlaşır.
Beləliklə,
iddia müddətinin axımı hüququn pozulduğu andan tez başlaya bilməz. Odur ki, sığorta
müqaviləsi üzrə məhz sığortaçının sığorta ödənişindən imtina etməsi və yaxud
natamam ödənişi həyata keçirməsi sığortalıda sığortaçının qərarı ilə
razılaşmamaq və bu qərardan şikayət etmək üçün hüquqi əsas yaradır.
Təsadüfi
deyil ki, “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 22.1.7-ci maddəsi ilə məhz sığortaçının sığorta ödənişindən imtina
barədə qərarından və ya sığorta ödənişinin məbləği ilə razılaşmadığı halda Mərkəzi
Banka və məhkəməyə şikayət etmək sığortalının hüququ kimi müəyyən edilmişdir. Həmin
Qanunun 24.1.6-cı maddəsi ilə eyni hüquq zərərçəkən üçün də tanınmışdır.
Burada
o da qeyd edilməlidir ki, sığortaçı tərəfindən qanunla müəyyən edilmiş müddətdə
nə sığorta ödənişinin həyata keçirilməsi, nə də bundan əsaslandırılmış imtina
verilməsi sığortalı (və ya faydalanan) şəxsin hüquqlarının pozulması halını
yaradır. Belə ki, qanunvericilik
müvafiq sənədlərin verilməsindən etibarən 7 iş günü ərzində göstərilən hərəkətlərin
sığortaçı tərəfindən icra edilməsi vəzifəsini qəti olaraq nəzərdə tutmuşdur. Bu
səbəbdən, sığortaçının 7 iş günü ərzində ödəniş etmədiyi halda imtina ilə bağlı
yazılı bildirişi də sığortalıya verməməsi qanunvericiliyin tələbinə aşkar şəkildə
ziddir. Belə halda sığorta ödənişi öhdəliyinin icrası vaxtının keçməsi ilə (7
iş gününün sonu) sığorta təminatı hüququnun pozulduğu sığortalı (və ya
faydalanan) şəxsə məlum olmuş olur. Bu zaman sığortaçı tərəfindən sığorta ödənişindən
imtina barədə əsaslandırılmış bildirişin verilməməsi iddia müddətinin axımının
başlanılması baxımından hüquqi əhəmiyyət kəsb etmir.
Mülki Məcəllənin 427.3-cü
maddəsinə əsasən, öhdəlik onun icrası gününü və ya icra edilməli olduğu vaxt
dövrünü nəzərdə tutursa və ya müəyyənləşdirməyə imkan verirsə, öhdəlik həmin
gün və ya bu cür dövr ərzində istənilən an icra edilməlidir. Həmçinin Mülki Məcəllənin
445.2.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, öhdəliyin onun icrası üçün müəyyənləşdirilmiş
müddətdə icra edilməməsi borclunun icranı gecikdirməsi sayılır. Mülki Məcəllənin
377.2-ci maddəsinə görə, icra müddəti müəyyənləşdirilmiş öhdəliklər üzrə iddia
müddətinin axımı icra müddəti bitdikdə başlanır.
Göstərilənləri nəzərə
alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, sığorta ödənişi ilə
bağlı tələblər üzrə iddia müddəti sığortalının (və ya faydalanan şəxsin) sığortaçının sığorta ödənişini etməkdən
imtina etməsini bildiyi (bilməli olduğu),
və ya sığorta ödənişinin miqdarı ilə razılaşmadığı halda sığorta ödənişinin
həyata keçirildiyi, habelə öhdəliyin icra müddəti (“İcbari sığortalar haqqında”
Qanunun 18.1-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş müddət) bitdiyi andan axmağa
başlayır.
“İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 17.1.4-cü
maddəsində sığorta ödənişinin vеrilməsi üçün tələb olunan sənədlər sırasında
sığorta hadisəsi hesab edilə bilən halın təfərrüatları (hadisənin baş vermə
vaxtı, yeri, baş verməsində təqsirli olan və (və ya) zərərçəkən şəxs (şəxslər),
həmçinin zərər dəymiş əmlak, zərərin xüsusiyyətləri) barədə səlahiyyətli
orqanın təqdim etdiyi arayış qeyd olunmuşdur.
Göstərilməlidir ki, “İcbari
sığortalar haqqında” Qanunun 35.1-ci maddəsinə əsasən, daşınmaz əmlakın icbari
sığortası daşınmaz əmlakın yanğın və ya digər hadisələr nəticəsində zədələnməsi,
məhv olması, yaxud hər hansı formada itkisi ilə bağlı dəyən zərərin əvəzinin ödənilməsi
məqsədi ilə tətbiq edilir.
Həmin Qanunun 36.1-ci maddəsində
daşınmaz əmlakın icbari sığortası üzrə sığorta hadisələri sadalanmışdır.
Sığorta ödənişinin vеrilməsi
üçün tələb olunan sənədlər sırasında göstərilən arayış həmin maddə ilə nəzərdə
tutulmuş müxtəlif hallar üzrə fərqli qurumlar tərəfindən verilir və sığorta
hadisəsi hesab edilə bilən halın baş verməsini təsdiq edir, həmçinin dəymiş zərərin
müəyyən edilməsinə imkan yaradır.
Bu arayışın alınması
sığortaçının vəzifəsidir. “İcbari sığortalar haqqında Qanunun” 17.4-cü maddəsinə
uyğun olaraq, sığortaçı bu Qanunun 17.1.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş
arayışı almaq üçün səlahiyyətli orqana dərhal sorğu verməlidir. Səlahiyyətli
orqan bu sorğuya əsasən sığorta hadisəsi ilə əlaqədar tələb olunan, yayılması
“İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə qadağan
olunmayan istənilən məlumatı sorğunun daxil olduğu tarixdən etibarən 10 gün
müddətində təqdim etməlidirlər.
Həmin
arayışda “sığorta hadisəsinin baş verməsində təqsirli olan şəxs”in göstərilməli
olduğu qeyd edilsə də, bu şərt imperativ tələb kimi qəbul edilə bilməz. Belə
ki, bəzi hallarda qısa müddət ərzində (10 gün), bəzi hallarda isə ümumiyyətlə
hadisənin baş verməsində təqsiri olan şəxsi müəyyən etmək qeyri-mümkün olur və
ya bu arayışı təqdim edən orqanın səlahiyyətlərinə aid olmur, bəzən isə ümumiyyətlə
hadisə heç kəsin təqsiri olmadan baş verir.
O
da vurğulanmalıdır ki, arayışda “təqsiri olan şəxs”in qeyd edilməli olması özü-
özlüyündə təqsirsizlik prezumpsiyası ilə ziddiyyət təşkil etmir. Belə ki, əməlin
cinayət hüquqi və ya inzibati hüquqi baxımdan araşdırılmaması, inzibati xətalar
və ya cinayət prosesində təqsirin sübuta yetirilməməsi mülki hüquqi təqsirin
mövcudluğunu istisna etmir. Yəni mülki hüquq pozuntusu üçün də təqsir subyektiv
cəhətin xarakterik əlamətini təşkil edir.
Nəzərə
almaq lazımdır ki, mülki hüquq nəzəriyyəsində sığortanın iqtisadi-hüquqi
kateqoriya olaraq məqsədi və yerinə yetirdiyi funksiya baxımından təməl
prinsiplərindən biri kimi sığorta hadisəsi nəticəsində yaranmış zərərin məhz
qısa müddətdə aradan qaldırılması prinsipi qəbul edilmişdir. “İcbari sığortalar
haqqında” Qanunun 3.1.4-cü maddəsi ilə də sığorta hadisələrinin nəticələrinin
aradan qaldırılması, habelə sığorta ödənişlərinin məhz bu məqsədlər üçün
istifadəsinin təminatı icbari sığortanın prinsipi kimi müəyyən edilmişdir.
“İcbari
sığortalar haqqında Qanunun” 17.4-cü maddəsi ilə bu Qanunun 17.1.4-cü maddəsində
nəzərdə tutulmuş arayışı vermək səlahiyyəti olan orqan tərəfindən məhdud və
qısa bir zaman (10 gün) ərzində təqdim edilməsi vəzifəsinin müəyyən olunması da
bu arayışın qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarını ehtiva etməməsinə və sığortalanan
(və ya faydalanan) şəxsin maliyyə itkisinin ən qısa vaxtda kompensasiya edilməli
olmasına dəlalət edir.
Diqqətə
alınmalıdır ki, Mülki Məcəllənin Azərbaycan Respublikasının 2013-cü il 29
oktyabr tarixli Qanunu ilə ləğv edilmiş 932-ci maddəsinə uyğun olaraq, sığorta
hadisəsi hesab edilə bilən hadisə ilə bağlı mülki məsuliyyətin sığortası üzrə
üçüncü şəxs barəsində, digər hallarda isə sığortalı və ya sığorta olunan barəsində
həmin hadisənin baş verməsi ilə əlaqədar inzibati xəta üzrə iş və ya cinayət
işi başlanarsa, sığortaçı müvafiq sığorta ödənişinin verilib-verilməməsi barədə
qərarını səlahiyyətli orqanın bu iş üzrə yekun qərarından sonra qəbul edirdi.
Bəzi
hallarda uzun müddət davam edən inzibati və cinayət işlərinin
yekunlaşmasının gözlənilməsi isə zərərin qısa müddətdə aradan
qaldırılmasına maneə yaratdığından və sığorta hüququnun mahiyyəti və təyinatına
zidd olduğundan bu maddə qeyd edilən Qanunla Mülki Məcəllədən çıxarılmışdır. Odur
ki, sığortaçı artıq inzibati və ya cinayət işlərinin yekun qərarını gözləmədən,
sığorta hadisəsini təsdiq edən sənəd əsasında sığorta müqaviləsi üzrə zərəri müəyyən
edərək onu aradan qaldırmalıdır.
Vurğulanmalıdır
ki, sığorta hadisəsi hesab edilən halın cinayət və yaxud inzibati xəta olaraq
qiymətləndirilməsi özü-özlüyündə sığorta müqaviləsi üzrə yaranan subyektiv
hüquq və öhdəliklərin mahiyyəti baxımından müstəqil bir hüquqi əhəmiyyət kəsb
etmir. Burada əsas məsələ sığorta hadisəsinin
sığortalının və ya faydalanan şəxsin qəsdi nəticəsində baş verib-verməməsi
məsələsidir. Çünki sığortalanan risk sığortalının və ya faydalanan şəxsin qəsdi
nəticəsində baş verdiyi hallarda sığorta hadisəsi ümumiyyətlə əmələ gəlmir və
bu səbəblə də sığortalının və ya faydalanan şəxsin qəsdi nəticəsində baş verən
hallar sığorta təminatının əhatə dairəsi xaricindədir.
Belə
ki, “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 36.3.1-ci maddəsinə əsasən, əmlakın
sığortalının, faydalanan şəxsin və ya onların rəhbər işçilərinin hadisənin baş
verməsinə yönəldilmiş qəsdən etdiyi hərəkətlər nəticəsində
zədələnməsi sığorta hadisəsi hesab edilmir. Burada qəsd sığortalı, faydalanan şəxs
və ya zərərçəkmişin sığorta öhdəliklərinin pozulmasına yönəlmiş şüurlu
davranışını ehtiva edir.
O
da nəzərə alınmalıdır ki, “İcbari sığortalar haqqında” Qanunun 23.1.3-cü maddəsinə müvafiq olaraq, sığorta
müqaviləsinin aid olduğu sahələrə (binalara, tikililərə və s.) daxil olmaq,
sığorta hadisəsi hesab edilə bilən halın baş verməsi barədə məlumat aldıqdan
sonra hadisənin baş vermə səbəblərini araşdırmaq, o cümlədən hadisəyə səbəb
olmuş əmlaka baxış keçirmək, yaxud şəxsdən izahat almaq və ya bu məqsədlə
ekspertlər dəvət etmək sığortaçının hüququdur.
Bu
imkan sığortaçıya sığorta hadisəsinin həqiqətən baş verib-verməməsini, o cümlədən baş vermiş hadisənin sığortalının və ya
faydalanan şəxsin qəsdinin nəticəsinin olub-olmamasını, onların sığorta müqaviləsinə
zidd davranışa yol verib-verməməsini müəyyən etmək üçün tanınmışdır.
Sığortaçının göstərilən səlahiyyətləri işin təfərrüatlarını araşdıraraq müvafiq
hallarda sığorta ödənişinin verilməsindən imtina etmək hüququnu əldə etməsinə, sığortalının (və ya faydalanan şəxsin) isə
müqavilə öhdəliklərinə zidd davranışdan yararlanmaq imkanının qarşısını almağa
yönəlmişdir.
Belə
ki, Mülki Məcəllənin 935.1.2-ci maddəsinə əsasən, bu Məcəllədə, Azərbaycan
Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində və Azərbaycan Respublikasının
Cinayət Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş məsuliyyəti istisna edən hallardan başqa,
sığortalının, müvafiq hallarda zərərçəkənin müvafiq hadisənin baş verməsinə yönələn
qəsdən etdiyi hərəkəti və ya hərəkətsizliyi, habelə hadisə ilə birbaşa səbəb əlaqəsində
olan qəsdən cinayət törətməsi sığorta ödənişinin verilməsindən imtinanın əsaslarından
birini təşkil edir.
Göstərilənlər
o qənaətə gəlməyə əsas verir ki, sığortaçı sığortalının və ya faydalanan şəxsin
sığorta hadisəsi olduğu iddia edilən hadisəni qəsdən törətməsini təsdiqləyən
sübutlar əsasında (səs, video yazı və s.) sığorta ödənişinin verilməsindən əsaslandırılmış
qaydada imtina edə bilər. Habelə, Mülki Məcəllənin 934.1-ci maddəsi ilə müəyyən
edilmiş müddətlərdə müvafiq cinayət və ya inzibati xətaya dair iş üzrə
icraat yekunlaşmadıqda sığorta ödənişinin
həyata keçirilməsindən sonra hadisənin müvafiq şəxslər tərəfindən hadisə ilə
birbaşa səbəb əlaqəsində olan qəsdən cinayət törədilməsi nəticəsində baş verməsi
sübut olunarsa, sığortaçı ödədiklərini geri istəməkdə haqlı olacaqdır.
Yuxarıda
qeyd olunanları nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki,
qanunvericilikdə daşınmaz əmlakın icbari sığortası üzrə sığorta hadisələri ilə
bağlı səlahiyyətli orqanın arayışının forması və məzmununa dair konkret tələb
olmadığından, müvafiq arayış qismində hadisədən asılı olaraq həmin hadisənin
baş verməsi faktını müəyyən etməyə imkan verən, “İcbari sığortalar haqqında”
Qanunun 17.1.4-cü maddəsi ilə nəzərdə tutulan məlumatları özündə əks etdirən səlahiyyətli orqanlar tərəfindən verilən sənəd
çıxış edir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu onu da qeyd etməyi vacib bilir ki, sığorta ödənişinin
verilməsinin səlahiyyətli orqanın sığorta hadisəsi ilə əlaqəli iş üzrə təqsiri
müəyyən edən yekun qərarından sonra həyata keçirilməli olub-olmaması və bunun nəticəsi
olaraq iddia müddətinin axımının başlanılması anı kimi məsələlərdə hüquq tətbiqedici
orqanlar arasında müxtəlif yanaşmalar sığorta münasibətləri iştirakçıları
arasında da fərqli işgüzar təcrübəyə səbəb olmuşdur. Bununla bağlı göstərilməlidir
ki, mülki (xüsusi) hüququn əsas alt sahələrindən biri olan sığorta hüququ digər
hüquq sahələri kimi onun məzmununu, təyinatını və istiqamətlərini müəyyən edən
prinsiplər əsasında qurulur. Belə prinsiplərdən biri mülki hüququn təməl
prinsiplərindən olan vicdanlılıq prinsipidir.
Vicdanlılıq
prinsipi Mülki Məcəllənin 6-cı maddəsində sadalanan mülki qanunvericiliyin
prinsipləri sırasında göstərilməsə də Məcəllənin 5.3-cü maddəsində bu prinsip
ümumi tələb kimi xüsusi olaraq vurğulanmışdır. Həmin maddəyə əsasən, mülki
hüquq münasibətlərinin subyektləri öz hüquq və vəzifələrini vicdanla həyata
keçirməyə borcludurlar. Bununla bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, ədalət
mühakiməsini həyata keçirən məhkəmələr tərəflərin irəli sürüb-sürməməsindən
asılı olmayaraq hüquqdan sui-istifadə halını müəyyən etdikdə bunu nəzərə
almalıdırlar. Həmin Məcəllənin 16.1-ci maddəsində isə müəyyən olunmuşdur ki,
fiziki və hüquqi şəxslərin yalnız və yalnız başqa şəxsə ziyan vurmaq niyyəti ilə
həyata keçirdikləri hərəkətlərə, habelə hüquqdan digər formalarda sui-istifadə
edilməsinə yol verilmir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan
Respublikası Mülki Məcəlləsinin 399.3, 399.4, 445 və 449-cu maddələrinin bəzi
müddəalarının şərh edilməsinə dair” 2014-cü il 24 dekabr tarixli Qərarı).
Mülki
Məcəllənin 425-ci maddəsinə görə, öz hüquqlarını həyata keçirərkən və vəzifələrini
icra edərkən tərəflərdən hər biri vicdanlılığın tələb etdiyi tərzdə, yəni şərtləşdirilmiş
vaxtda və yerdə lazımi şəkildə, öhdəliyin şərtlərinə və bu Məcəllənin tələblərinə
müvafiq surətdə, belə şərtlər və tələblər olmadıqda isə işgüzar adətlərə və ya
adətən irəli sürülən digər tələblərə müvafiq surətdə hərəkət etməlidir. Öhdəlikləri
icra edərkən tərəflər müqavilənin yerinə yetirilməsinə zəmin yaratmaq üçün birgə
hərəkət etməli və müqavilənin məqsədinə çatmağa maneçilik törədə biləcək və ya
öhdəliklərin icrasını təhlükəyə məruz qoya biləcək hər cür hərəkətlərdən çəkinməlidirlər.
Mülki
Məcəllənin 560.1 və 560.2-ci maddələrinə əsasən, mülki hüquqlar hüquqa uyğun həyata
keçirilməlidir. Hüquqdan yalnız başqalarına ziyan vurmaq məqsədi ilə istifadə
edilməsi yolverilməzdir. Hüquqdan sui-istifadəyə yol verilmir, bu əsas üzərində
həyata keçirilən razılaşmalar və hərəkətlər isə etibarsızdır.
Həmin
Məcəllənin 560.3.4-cü maddəsinə uyğun olaraq, digər tərəfin güvəndiyi və güvənmiş
olduğu əvvəlki rəftara zidd hüququn həyata keçirilməsi hüquqdan sui-istifadə
halını yaradır. Bu müddəa digər şəxsə zərər vura biləcək ziddiyyətli davranışı
qadağan edir və şəxsin üzərinə ardıcıl rəftar etmək öhdəliyi qoyur.
Beləliklə,
vicdanlılıq prinsipi baxımından, sığorta ödənişinin verilməsini cinayət və ya inzibati
xəta işləri üzrə icraatın yekunlaşması ilə şərtləndirən sığorta münasibətləri
iştirakçısının sonradan iddia müddətinin tətbiqinə dair ərizə verməsi borclunun
iddia müddəti ilə bağlı fərdi müdafiə hüququndan sui-istifadəsi kimi qiymətləndirilməlidir.
Göstərilənlərə
əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
aşağıdakı nəticələrə gəlir:
-
sığorta ödənişi ilə bağlı tələblər üzrə iddia müddətinin axımı sığortalının (və
ya faydalanan şəxsin) sığortaçının sığorta ödənişini etməkdən imtina etməsini
bildiyi (bilməli olduğu), sığorta ödənişinin miqdarı ilə razılaşmadığı halda
sığorta ödənişinin həyata keçirildiyi, habelə sığorta
ödənişi həyata keçirilməməklə yanaşı sığorta ödənişindən imtina haqqında
bildiriş verilmədikdə sığortaçının öhdəliyinin icra müddəti (“İcbari sığortalar
haqqında” Qanunun 18.1-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş müddət) bitdiyi andan
başlayır;
-
daşınmaz əmlakın icbari sığortası üzrə sığorta hadisələrinə münasibətdə “İcbari
sığortalar haqqında” Qanunun 17.1.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş “arayış” səlahiyyətli
orqanın həmin hadisə ilə əlaqəli inzibati xətalar və ya cinayət işi üzrə təqsiri
müəyyən edən qərarını ehtiva etmir.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini və “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65-67 və
69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu
QƏRARA ALDI
1.
Sığorta ödənişi ilə bağlı tələblər üzrə iddia müddətinin
axımı sığortalının (və ya faydalanan şəxsin)
sığortaçının sığorta ödənişini etməkdən imtina etməsini bildiyi (bilməli
olduğu), sığorta ödənişinin miqdarı ilə razılaşmadığı halda sığorta ödənişinin
həyata keçirildiyi, habelə sığorta ödənişi həyata keçirilməməklə yanaşı sığorta
ödənişindən imtina haqqında bildiriş verilmədikdə sığortaçının öhdəliyinin icra
müddəti (“İcbari sığortalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 18.1-ci
maddəsi ilə nəzərdə tutulmuş müddət) bitdiyi andan başlayır.
2.
Daşınmaz əmlakın icbari sığortası üzrə sığorta
hadisələrinə münasibətdə “İcbari sığortalar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
17.1.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş “arayış” səlahiyyətli orqanın həmin hadisə
ilə əlaqəli inzibati xətalar və ya cinayət işi üzrə təqsiri müəyyən edən qərarını
ehtiva etmir.
3.
Qərar
dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
4.
Qərar
Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət qəzetlərində və “Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin, habelə Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi internet saytında
yerləşdirilsin.
5.
Qərar
qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya
rəsmi təfsir edilə bilməz.
Sədr
Fərhad Abdullayev
