AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
312.4-cü və “İpoteka haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun 30.1 və 31.1-ci maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair
1 iyul 2022-ci il
Bakı şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona Salmanova, Humay Əfəndiyeva, Rövşən
İsmayılov, Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov (məruzəçi-hakim)
və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,
məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
130-cu maddəsinin VI hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun 27.2 və 33-cü maddələrinə və Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə müvafiq olaraq,
xüsusi konstitusiya icraatının yazılı prosedur qaydasında keçirilən məhkəmə
iclasında Şirvan Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında Azərbaycan
Respublikası Mülki Məcəlləsinin 312.4-cü və “İpoteka haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun 30.1 və 31.1-ci maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə
dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə hakim İ.Nəcəfovun məruzəsini, maraqlı
subyektlərin nümayəndələri Şirvan Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi N.Mirzəyev və
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının İqtisadi qanunvericilik şöbəsinin
müdiri M.Bazıqovun, mütəxəssislər Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin, Azərbaycan
Respublikası Mərkəzi Bankının, Azərbaycan Respublikası İpoteka və Kredit Zəmanət
Fondunun, Azərbaycan Notariat Palatasının mülahizələrini, ekspertlər Bakı Dövlət
Universitetinin Hüquq fakültəsinin Mülki hüquq kafedrasının dosenti, hüquq üzrə
fəlsəfə doktoru S.Süleymanlının və həmin kafedranın dosenti, hüquq üzrə fəlsəfə
doktoru F.Mirzəyevanın rəylərini və iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə
(bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək Azərbaycan Respublikası
Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 312.4-cü maddəsinin “İpoteka
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra – “İpoteka haqqında”
Qanun) 30.1 və 31.1-ci maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsini xahiş
etmişdir.
Müraciətdə qeyd olunur ki, “Bank Avrasiya” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti
(bundan sonra – “Bank Avrasiya” ASC) A.Hüseynov və qeyrilərinə qarşı borc üzrə
tutmanın ipoteka predmetinə yönəldilməsi tələbi ilə Füzuli Rayon Məhkəməsinə
müraciət etmişdir.
Birinci instansiya məhkəməsinin 13 avqust 2021-ci il tarixli qətnaməsi
ilə iddia qismən təmin edilmiş, borc tələbinin ipoteka predmetini təşkil edən mənzillərə
yönəldilməsi, həmin mənzillərin açıq hərracda satılaraq əldə olunan pul vəsaiti
hesabına borcun ödənilməsi qət
edilmişdir.
“Bank Avrasiya” ASC apellyasiya
şikayəti verərək ipoteka predmeti olan Bakı şəhəri Yasamal rayonu M.Muxtarov
küçəsində yerləşən daşınmaz əmlakın dəyərinin 152 000 manat müəyyən edilməsinin
həqiqəti əks etdirmədiyini, ipoteka saxlayanın razılığı alınmadan mülkiyyətçi tərəfindən
həmin əmlaka əlavə artımlar və yaxşılaşdırma işləri görülməklə süni surətdə dəyərinin
artırıldığını bildirmişdir.
Şirvan Apellyasiya Məhkəməsi işə baxarkən belə qənaətə gəlmişdir ki,
ipoteka qoyanın mülkiyyət hüququ ilə ona məxsus əmlakı barəsində sərbəst olaraq
sərəncam vermək səlahiyyətinə malik olub-olmaması ilə bağlı qanunvericilikdə
qeyri-müəyyənliklər mövcuddur.
Belə ki, Mülki Məcəllənin 312.4-cü maddəsi ipoteka predmeti üzərində
mülkiyyətçinin (ipoteka qoyanın) mülkiyyət
hüququnun xeyrinə yüklü edildiyi şəxsin (ipoteka saxlayanın) hədsiz müdaxiləsini
aradan qaldırmaqla, həmin əmlak barəsində ipoteka qoyanın sərbəst sərəncam vermək
səlahiyyətini nəzərdə tutmuşdur. Bundan fərqli olaraq, “İpoteka haqqında”
Qanunun 30.1 və 31.1-ci maddələrində əmlakın mülkiyyətçisinin ipoteka predmeti
olan əmlak üzərində sərəncam vermək hüququ ipoteka saxlayanın iradəsindən asılı
edilməklə onun mülkiyyət hüququnun məhdudlaşmasına səbəb olmuşdur.
Bu səbəbdən qeyd olunan mübahisəli məqamlara
aydınlıq gətirilməsi və vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması üçün
Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək zərurəti yaranmışdır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciət ilə əlaqədar aşağıdakıları
qeyd edir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (bundan sonra – Konstitusiya) 13-cü
maddəsinin I hissəsinə və 29-cu maddəsinin I və II hissələrinə əsasən, Azərbaycan
Respublikasında mülkiyyət toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Hər
kəsin mülkiyyət hüququ vardır. Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir.
Mülkiyyət hüququ, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur.
Vətəndaş cəmiyyətinin mühüm institutu olan mülkiyyət iqtisadiyyatın
inkişafının əsasını təşkil edən ən vacib amillərdən biridir. Buna görə də
mülkiyyət Konstitusiyanın 13-cü maddəsi ilə toxunulmaz elan olunaraq dövlət tərəfindən
qorunur. Mülkiyyət hüququ isə cəmiyyətdəki hər bir fərdin azadlığının əsası
kimi çıxış edir və şəxsiyyətin inkişafı üçün zəruri şərtdir. Dövlət mülkiyyət
hüququnun səmərəli həyata keçirilməsinə qanunsuz müdaxilələrdən çəkinməli və
onların qarşısını almalıdır (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan
Respublikası Mülki Məcəlləsinin 107-2.1 və 107-5.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə
dair” 2011-ci il 16 dekabr tarixli Qərarı).
Konstitusiyada mülkiyyət hüququ təsbit edilməklə yanaşı, onun məhdudlaşdırılmasının
hədləri də müəyyən olunmuşdur (Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin III hissəsi,
29-cu maddəsinin VI hissəsi və 71-ci maddəsinin II hissəsi). Yəni, mülkiyyət
hüququ nə qədər əhəmiyyətli olsa da mütləq deyil və məhdudlaşdırıla bilər.
“Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata
keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Qanununun insan hüquqlarının və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına dair tələbləri
əks etdirən 3-cü maddəsində qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasında və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq
müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş insan hüquqları və azadlıqları yalnız qanunla məhdudlaşdırıla
bilər. İnsan hüquqlarına və azadlıqlarına qoyulan məhdudiyyətlər həmin
hüquqların və azadlıqların mahiyyətini dəyişməməlidir və Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasında və bu Konstitusiya Qanununda nəzərdə tutulan qanuni məqsədə
yönəlməli və həmin məqsədə mütənasib olmalıdır.
Odur ki, əsas və ayrılmaz insan hüquqlarından biri kimi mülkiyyət
hüququnun məhdudlaşdırılması qanuni olmaqla yanaşı, qanuni məqsədə - başqa şəxslərin
hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi məqsədinə xidmət etməli, mütənasib olmalı və
bu hüququn mahiyyətinə zidd xarakter daşımamalıdır.
Konstitusiyada mülkiyyət toxunulmaz elan edilməklə, azad sahibkarlıq fəaliyyətinə
təminat verilməklə məntiqi zərurət olaraq mülki dövriyyədə müqavilə azadlığı da
tanınır. Belə ki, fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyətlə bağlı mənafeləri məhz
mülkiyyət hüququndan sərbəst istifadə etməklə, azad surətdə müqavilələr
bağlamaqla reallaşdırıla bilər.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun bununla bağlı formalaşdırdığı hüquqi
mövqeyə əsasən, hüquqi dövlətdə mülki dövriyyə sahəsində hüquq münasibətlərinin
tənzimlənməsi hər kəsin qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi, mülkiyyətin
toxunulmazlığı və müqavilə azadlığı, bu münasibətlərin subyektlərinin hüquqi
statusu müəyyənləşdirilərkən ictimai və xüsusi maraqların tarazlığı, onların
hüquqlarının həyata keçirilməsi və mümkün məhdudlaşdırma şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi
zamanı mütənasiblik və tarazlıq meyarlarının gözlənilməsi prinsiplərinə əsaslanmalıdır
(“Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 460.1-ci maddəsinin bəzi müddəalarının
şərh edilməsinə dair” 2015-ci il 14 iyul tarixli Qərar).
Əsas Qanunun müvafiq maddələrdən irəli gələn və onu inkişaf etdirən
Mülki Məcəllənin məqsədinin üçüncü şəxslərin hüquqlarına xələl gətirmədən mülki
dövriyyənin azadlığını onun iştirakçılarının bərabərliyi əsasında təmin etmək olduğu
müəyyən edilmişdir.
Mülki Məcəllənin 312.4-cü maddəsi ilə ipoteka predmeti üzərində ipoteka
saxlayanın hakimiyyəti məhdudlaşdırılaraq, ipoteka verənin ipoteka saxlayan
qarşısında öz üzərinə əşyanı özgəninkiləşdirməmək, əşyadan istifadə etməmək və
ya onu digər şəkildə yüklü etməmək öhdəliyini götürməsini nəzərdə tutan
razılaşmanın etibarsız olduğu təsbit edilmiş və bu cür əqdlərin üçüncü şəxslər
üçün etibarlığının ipoteka saxlayanların razılığından asılı olmadığı müəyyən edilmişdir.
“İpoteka haqqında” Qanunun 30-cu maddəsində isə göstərilmişdir ki, ipoteka müqaviləsində ayrı
qayda nəzərdə tutulmayıbsa, ipoteka predmeti ipoteka qoyan tərəfindən yalnız
ipoteka saxlayanın yazılı razılığı ilə digər şəxsə özgəninkiləşdirilə bilər və
ya ona dair etibarnamələr (nəqliyyat vasitələrini idarə etmək hüququna dair
etibarnamələr istisna olmaqla) və digər sərəncamlar verilə bilər (istifadə,
icarə və sair). Həmin Qanunun 31.1-ci maddəsi
qeyd olunan qaydaya riayət edilmədiyi təqdirdə ipoteka predmetinə sərəncam
verilməsi haqqında əqdin etibarsız sayılmasını müəyyən etmişdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, müraciətə əsas olan qeyri-müəyyənlik
mülki hüququn əşya hüququ, mülkiyyət hüququ, məhdud əşya hüquqları, o cümlədən girov
(ipoteka) kimi mühüm institutlarının mahiyyəti, hüquqi təyinatı,
qanunvericilikdə nəzərdə tutulma məqsədi rəhbər tutulmaqla həll edilməlidir.
Əşya hüququ obyektiv hüquq olaraq şəxsə məxsus əşyaya bilavasitə təsir
etmək yolu ilə öz maraqlarını təmin etmək imkanının realizəsi ilə əlaqədar
yaranan münasibətləri tənzim edən hüquq normalarının məcmusundan ibarətdir. Subyektiv
hüquq olaraq isə əşya hüququ şəxsə məxsus əşya üzərində onun birbaşa hakimiyyətini
müəyyən edən hüquq olmaqla təmin etdiyi səlahiyyətlərin həcmi baxımından tam əşya
haqqı və məhdud əşya haqları kimi təsnif edilir.
Ən mühüm əşya hüquqlarından olan mülkiyyət hüququ əşya üzərində tam həcmdə
səlahiyyət təmin etdiyindən tam əşya hüququ adlandırılır. Mülki Məcəllənin
152.1-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyət hüququ subyektin ona mənsub əmlaka (əşyaya)
öz istədiyi kimi sahib olmaq, ondan istifadə etmək və ona dair sərəncam vermək
üzrə dövlət tərəfindən tanınan və qorunan hüququdur. Vurğulanmalıdır ki,
mülkiyyət hüququnu digər əşya haqlarından fərqləndirən başlıca xüsusiyyət hər
üç səlahiyyətin bir şəxsdə (mülkiyyətçidə) cəmləşməsində, o cümlədən əşyanın
hüquqi müqəddəratını müəyyən etmək (əşyaya sərəncam vermək) səlahiyyətinin məhz
mülkiyyət hüququ ilə təmin olunmasındadır.
Mülki Məcəllənin 138.1-ci maddəsinə uyğun olaraq, əşyaya mülkiyyət
hüququnun qanun və ya əqd əsasında məhdudlaşdırılması da mümkündür ki, bu əşyanın
yüklülüyü adlandırılır. Mülkiyyətçi bağladığı əqdlərlə, o cümlədən girov
(ipoteka) müqaviləsi üzrə ona məxsus əşya üzərində mülkiyyət hüququnu yüklü edə
bilər.
Mülki Məcəllənin girov və ipoteka hüququnun anlayışını müəyyən edən
269-cu maddəsinə əsasən, girov və ipoteka hüququ girov qoyanın əşyası barəsində
girov saxlayanın əşya hüququdur və eyni zamanda borclunun girov saxlayan
qarşısında pul və ya başqa öhdəliyinin icrasının təmin edilməsi üsuludur. Girov
daşınar əşyalara (ipoteka obyekti olan daşınar əşyalardan başqa) əşya
hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır. İpoteka daşınmaz əşyalara, habelə rəsmi reyestrdə
qeydə alınmalı olan daşınar əşyalara əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasıdır. Girov
və ipoteka girov qoyanın (borclunun) girov saxlayan (kreditor) qarşısında əsas
öhdəliyinin icrasının təmin edilməsi üçün əlavə (aksessor) əşya hüququdur.
Girovla və ipoteka ilə təmin edilmiş öhdəlik üzrə kreditorun (girov
saxlayanın və ipoteka saxlayanın) hüququ var ki, borclunun həmin öhdəliyi icra
etmədiyi halda girov qoyulmuş və ya ipoteka ilə yüklü edilmiş əşyanın dəyərindən
həmin əşyanın mənsub olduğu şəxsin (girov qoyanın və ipoteka qoyanın) digər
kreditorlarına nisbətən üstün qaydada təminat alsın.
Həmin Məcəllənin 317.1-ci maddəsinə uyğun olaraq, borclu təminat vasitəsi
ipoteka olan əsas öhdəliyi icra etmədikdə və ya lazımınca icra etmədikdə,
ipoteka saxlayan daşınmaz əşyanın satılmasını tələb edə bilər.
“İpoteka haqqında” Qanunun 1.0.7-ci maddəsinə əsasən, ipoteka müqaviləsi əsas öhdəliyin icrasının təmin edilməsi üçün
ipoteka saxlayan və ipoteka qoyan arasında bağlanılan əqddir.
İpoteka müqaviləsinə görə bir tərəf (ipoteka qoyan) əsas öhdəliyin
icrasını təmin etmək məqsədilə öz mülkiyyətində olan daşınmaz və ya daşınar əşyanı
ipoteka qoyur, digər tərəf (ipoteka saxlayan) isə borclunun həmin öhdəliyi icra
etmədiyi halda ipoteka ilə yüklü edilmiş əşyanın dəyərindən digər kreditorlara
nisbətən üstün qaydada hüquqi təminat almaq hüququ əldə edir.
Beləliklə, ipotekanın (girovun) məqsədi əsas öhdəliyin icrasının ipoteka
(girov) predmeti hesabına təmin edilməsindən ibarətdir. Məhdud əşya hüququ olaraq
ipoteka bu hüquq sahibinə (ipoteka saxlayana) borclu öhdəliyini icra etmədikdə
və ya layiqincə icra etmədikdə ipoteka predmeti olan əşyanı satdıraraq əldə
olunmuş vəsait hesabına tələbini təmin etmə imkanını verir.
İpoteka institutu mülki dövriyyənin inkişafı, iqtisadi təşəbbüskarlığın
artması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Belə ki, ipoteka fiziki və hüquqi şəxslər üçün müxtəlif ehtiyacların
qarşılanması, o cümlədən ipoteka predmeti olan əmlakın özünün yaxşılaşdırılması
və daha dəyərli hala gətirilməsi, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədilə
kredit vəsaiti əldə etmək imkanı yaradır. Nəticədə mülki dövriyyə subyektləri
mülkiyyətlərində olan əmlakı özgəninkiləşdirmədən həmin əmlaka dair mülkiyyət
hüquqlarını kreditorun xeyrinə yüklü etməklə istehlak və ya sahibkarlıq məqsədləri
üçün vəsait əldə etmiş olurlar.
Qanunverici Mülki Məcəllənin 320.4-cü maddəsində də məhz ipotekanın
mahiyyətindən, hüquqi təyinatından və yerinə yetirdiyi funksiyalardan irəli gələrək
ipoteka münasibətlərinin tənzimlənməsi ilə bağlı müvafiq qaydanı müəyyən
etmişdir. Bu müddəa ilə mülkiyyətin toxunulmazlığı, mülkiyyət hüququnun
üstünlüyü prinsiplərinə uyğun olaraq ipoteka qoyanın (mülkiyyətçinin) öz əmlakı
barədə hüquqlarından imtina etməsinin hüquqi əsassızlığı və nəticədə bu cür
razılaşmanın etibarsız olduğu təsbit edilmişdir.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə görə,
mülkiyyət hüququ Azərbaycan Respublikasında nəinki mülkiyyətçinin hüquqi təsbit olunmuş geniş səlahiyyətləridir
(ona məxsus olan əmlaka faktiki sahib olmaq, öz tələbatlarının təmin olunması
üçün təyinatından asılı olaraq bu əmlakdan istədiyi kimi istifadə etmək, əmlakın
hüquqi müqəddəratını öz iradəsinə görə müəyyən etmək), həm də qüvvədə olan
qanunvericiliyin çərçivəsində digər şəxslərin hüquq və qanunla qorunan
maraqlarını pozmadan mülkiyyətçinin dövlət tərəfindən təminat altına alınmış həmin
əmlak üzərində üstünlüyünə üçüncü şəxslərin müdaxiləsini aradan götürmək, bu
zaman öz mülahizəsinə görə və maraqlarına uyğun hərəkət etmək səlahiyyətidir
(R.Ağalarovun şikayəti üzrə 2007-ci il 26 sentyabr tarixli Qərar).
“İpoteka haqqında” Qanunun 30.1 və 31-ci maddələrində isə qanunverici məhz
əsas öhdəliklərin icrasının təmini vasitəsi olaraq ipoteka
müqaviləsi üzrə ipoteka saxlayanın - kreditorun əmlak mənafeyinin qorunması
baxımından ipoteka saxlayanın yazılı razılığı olmadan ipoteka predmetinə sərəncam
verilməsi haqqında əqdin etibarsız olmasını müəyyən etmişdir. Belə ki,
ipoteka əsas öhdəliklərin icrasının təmini vasitəsi olaraq kreditorun əmlak mənafeyinin
qorunması baxımından mühüm funksiyanı yerinə yetirir. Gələcəkdə əsas öhdəlik
üzrə tələbi yerinə yetirilməyəcəyi təqidirdə məhz ipoteka predmeti hesabına mənfəətinin
qarşılanacağından əmin olan kreditor qarşı tərəflə müqavilə münasibətlərinə daxil
olur ki, nəticədə hər bir tərəf üçün əmlak mənfəəti əldə etmək üçün şərait
yaranmış olur. Odur ki, əsas öhdəliyin icrası ilə bağlı kreditorun mənafeyi
üçün yarana biləcək təhlükələrin qarşısını almaq məqsədilə qanunverici ipoteka
qoyanın əsas öhdəliyin icrasının təminatı olaraq çıxış edən ipoteka predmeti
barədə sərəncam əqdi bağlayarkən ipoteka saxlayanın yazılı razılığını əldə etməli
olduğunu təsbit etmişdir.
Lakin Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd
edir ki, ipoteka saxlayan ipoteka predmetinin özgəninkiləşdirilməsi
ilə bağlı razılığın verilməsindən imtina edərsə, bu barədə qərarı əsaslandırılmış
olmalı, həmin imtinanın səbəbləri, özgəninkiləşdirilmənin əsas öhdəliyin
icrasının təmin olunmasında nə kimi təhlükələr yarada biləcəyi göstərilməlidir.
Habelə, onun bu qərarı ilə razılaşmayan ipoteka qoyan həmin qərarı məhkəmədə
mübahisələndirmək səlahiyyətinə də malikdir.
Nəzərə alınmalıdır ki, məhz mövcud qanunvericilikdən çıxış edərək
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki, ipoteka predmetinə sərəncam
verilməsi ipoteka saxlayanın yazılı razılığı əsasında baş verir.
Bununla yanaşı
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu qeyd etməyi vacib hesab edir ki, mülki dövriyyənin
davamlılığının, qanunvericiliyin müəyyənliyinin təmin edilməsi və mülkiyyət
hüququ sahiblərinin mənafeyinin qorunması baxımından gələcəkdə fərqli tənzimetmənin
qanunverici tərəfindən tətbiqi nəzərə alına bilər. Belə ki, qanunverici mülki
münasibətlərin tənzimlənməsi ilə bağlı qaydalar müəyyən edilməsində müvafiq səlahiyyətlərə
malikdir. Lakin, bütün hallarda tənzimetmə hüquq bərabərliyi prinsipinə, o cümlədən
Konstitusiyada normativ hüquqi aktların hüquqa və haqq-ədalətə (bərabər mənafelərə
bərabər münasibətə) əsaslanması və Konstitusiyaya zidd olmaması tələblərinə uyğun
həyata keçirilməli və Konstitusiyada öz əksini
tapan qanunun aliliyinin tərkib hissəsi olan mütənasiblik və tarazlıq prinsipləri
nəzərə alınmalıdır (Konstitusiyanın 149-cu maddəsinin I və III hissələri).
O da göstərilməlidir ki, qanunvericiliklə ipoteka predmetinin
salamatlığının, dəyərinin saxlanılmasını təmin etmək vəzifəsi də ipoteka qoyana
həvalə edilmiş, bu vəzifənin pozulması halında ipoteka saxlayanın öhdəliyin
vaxtından əvvəl icra edilməsini, öhdəlik icra edilmədikdə isə tutmanın ipoteka
predmetinə yönəldilməsini tələb etmək səlahiyyəti
tanınmışdır.
“İpoteka haqqında” Qanunun
25-ci maddəsinə
əsasən, ipoteka
qoyan ipoteka predmetinin üçüncü şəxslərin qəsdlərindən və tələblərindən müdafiə
etməli və onu lazımi vəziyyətdə saxlamaq üçün zəruri tədbirlər görməlidir.
Həmin Qanunun 27.3-cü maddəsinə görə, ipoteka qoyulmuş əşyadan istifadə
qaydaları, ipoteka qoyulmuş əşyanın saxlanılması vəzifələri ipoteka qoyan tərəfindən
kobud şəkildə pozulduqda və belə pozuntu ipoteka qoyulmuş əşyanın məhvi və ya zədələnməsi
təhlükəsini yaratdıqda, habelə ipoteka qoyulmuş əşyanın sığortalanması üzrə vəzifələr
icra edilmədikdə ipoteka saxlayan əsas öhdəliyin vaxtından əvvəl icrasını tələb
edə bilər. Belə tələb yerinə yetirilməzsə, ipoteka saxlayan tutmanı ipoteka
predmetinə yönəldə bilər.
Mülki Məcəllənin 312-ci maddəsinə müvafiq olaraq, ipoteka verən əşyanın
real dəyərini qorumağa borcludur. Şəraitin pisləşməsi nəticəsində ipoteka üçün
təhlükə yarandıqda, ipoteka saxlayan bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün ipoteka
verənə müvafiq müddət təyin edə bilər. Həmçinin, ipoteka verənin öz vəzifələrini
icra edə bilmədiyi aşkar olarsa, ipoteka saxlayan əşyanın ona verilməsini tələb
edə bilər.
Əşyanın real dəyəri ipoteka qoyanla ipoteka saxlayan arasında razılaşdırılmaqla
ipoteka predmetini təşkil edən əşyanın ilkin satış qiyməti olub konkret məbləğdə
ifadə edilir. Mülki Məcəllənin 312.1-ci maddəsində qanunverici ipoteka ilə
yüklü edilmiş əşyanın real dəyərinin qorunması vəzifəsini təsbit etməklə əşyanın
öhdəliyin yarandığı vaxtda mövcud olan və razılaşdırılmış dəyərinin azaldılmasının
yol verilməzliyini nəzərdə tutmuşdur. Belə ki, gələcəkdə əsas öhdəlik icra
edilmədiyi təqdirdə kreditorun tələbi məhz ipoteka predmeti hesabına təmin
olunduğundan, kreditorun mənafeyinin qorunması, öhdəliyin təminatsız qalmaması
baxımından həmin əşyanın dəyərinin azaldılmasına səbəb ola biləcək hərəkətlərin
yolverilməzliyi müəyyən edilmişdir.
İpoteka predmeti olan əşyanın dəyərinin artmasına səbəb olan
yaxşılaşdırmalara gəlincə isə nəzərə alınmalıdır ki, bu halda gələcəkdə öhdəliyin
təminat dəyəri azalmadığından kreditorun mənafeyi hər hansı təhlükəyə məruz
qalmır, əksinə ipoteka predmetinin dəyərinin artması ipoteka saxlayanın təminatının
güclənməsinə gətirib çıxarır. Odur ki, ipoteka predmetinin dəyərinin artmasına
səbəb olan yaxşılaşdırmaların ipoteka
saxlayanın mənafeyi baxımından hüquqa zidd hesab edilməsi yolverilməzdir.
Qeyd edilməlidir ki, kreditorun mənafeyi üçün hər hansı təhlükə yaranmaması
səbəbindən “İpoteka haqqında” Qanuna 28 dekabr 2018-ci il tarixində əlavə
edilmiş 30.6-cı maddəyə əsasən, ipoteka predmetinin özgəninkiləşdirilməsinin əsas
öhdəlik üzrə tələblərin ödənilməsinə kifayət etdiyi hallarda, bu Qanunun
30.1-ci maddəsinin tələbləri nəzərə alınmadan ipoteka qoyan ipoteka predmetini
özgəninkiləşdirə və ipoteka saxlayana əsas öhdəlik üzrə borclarını ödəyə bilər.
Göstərilənləri əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu aşağıdakı
nəticələrə gəlir:
- ipoteka müqaviləsi üzrə ipoteka saxlayanın əmlak
mənafeyinin qorunması, əsas öhdəliyin icrasının təmin olunmasında yarana biləcək
təhlükənin qarşısının alınması baxımından
“İpoteka haqqında” Qanunun 30.1 və 31.1-ci maddələri ipoteka saxlayanın yazılı
razılığı olmadan ipoteka predmetinə sərəncam verilməsi haqqında əqdin etibarsızlığını
müəyyən edir.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini, “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65-67 və
69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. Mülkiyyət
hüququnun toxunulmazlığı prinsipinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Mülki
Məcəlləsinin 312.4-cü maddəsi tərəflər arasında ipoteka müqaviləsi bağlanarkən
ipoteka qoyanın əşya üzərində mülkiyyət hüquqlarından imtina etməsinə dair
razılaşmanın qadağan edilməsini ehtiva edir.
2. İpoteka
müqaviləsi üzrə ipoteka saxlayanın əmlak mənafeyinin qorunması, əsas öhdəliyin
icrasının təmin olunmasında yarana biləcək təhlükənin qarşısının alınması
baxımından “İpoteka haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 30.1 və 31.1-ci
maddələri ipoteka saxlayanın yazılı razılığı olmadan ipoteka predmetinə
sərəncam verilməsi haqqında əqdin etibarsızlığını müəyyən edir.
İpoteka
saxlayanın ipoteka predmetinin özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı razılığın
verilməsindən imtina barədə qərarı əsaslandırılmış olmalı və imtinanın
səbəbləri göstərilməlidir. İpoteka qoyan öz növbəsində həmin qərarı məhkəmədə
mübahisələndirə bilər.
3. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
4.
Qərar rəsmi dövlət qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin, habelə Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi internet saytında yerləşdirilsin.
5.
Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və
ya rəsmi təfsir edilə bilməz.
Sədr
Fərhad Abdullayev
