AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1099
və 1108-ci maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair
18 aprel 2022-ci
il Bakı
şəhəri
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona
Salmanova, Humay Əfəndiyeva, Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev, Rafael
Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən (məruzəçi-hakim) ibarət
tərkibdə,
məhkəmə
katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsinə, “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 33-cü maddələrinə
və Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin
39-cu maddəsinə müvafiq olaraq, xüsusi konstitusiya icraatının yazılı prosedur
qaydasında keçirilən məhkəmə iclasında Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1099 və 1108-ci maddələrinin əlaqəli
şəkildə şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə
hakim K.Şəfiyevin məruzəsini, maraqlı subyektlərin nümayəndələri Bakı
Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi İ.Şirinovun və Azərbaycan Respublikası
Milli Məclisi Aparatının İqtisadi qanunvericilik şöbəsinin müdiri M.Bazıqovun, mütəxəssis
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının sədri S.Hacıyevin
mülahizələrini və iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Bakı
Apellyasiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə
(bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək Azərbaycan Respublikası
Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 1099 və 1108-ci maddələrinin əlaqəli
şəkildə şərh edilməsini xahiş etmişdir.
Müraciətdən
görünür ki, Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyinin tabeliyində Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Sosial Sığorta və Fərdi
Uçot üzrə Mərkəzi Filialı T.Şıxəliyevə qarşı zərərin əvəzinin ödənilməsi tələbi
ilə məhkəməyə müraciət etmişdir.
İddia
onunla əsaslandırılmışdır ki, yol-nəqliyyat hadisəsinin törədilməsində təqsirli
olan avtomobilin sürücüsü V.Şirəliyev 1 dekabr 2020-ci il tarixli müddətsiz əmək
müqaviləsinə əsasən sürücü-yükdaşıyan vəzifəsində çalışmaqla cavabdehlə əmək
münasibətlərində olmuşdur. Odur ki, iddiaçı tələbini Mülki Məcəllənin 1097 və
1099-cu maddələrinə əsasən yol-nəqliyyat hadisəsini törətmiş sürücünün əmək
münasibətlərində olması səbəbindən, işəgötürən kimi məhz T.Şıxəliyevə qarşı irəli
sürmüşdür.
Cavabdeh
isə iddiaya qarşı etirazında göstərmişdir ki, yol-nəqliyyat hadisəsi baş verən
zaman sürücü notariat qaydasında təsdiqlənmiş etibarnamə ilə həmin avtomobilə
qanuni əsasla sahiblik edən şəxs olmuşdur. Bu səbəbdən də ətrafdakılar üçün
yüksək təhlükə ilə bağlı fəaliyyət nəticəsində mülki hüquq pozuntusu törətmiş şəxs
olaraq sürücü V.Şirəliyev Mülki Məcəllənin 1108-ci maddəsinə əsasən mülki hüquq
məsuliyyətinə cəlb edilməlidir.
Bakı şəhəri
Səbail Rayon Məhkəməsinin 28 iyul 2021-ci il tarixli qətnaməsi ilə iddia təmin
edilməmişdir. Birinci instansiya məhkəməsi hesab etmişdir ki, mübahisəyə Mülki
Məcəllənin 1108-ci maddəsi tətbiq edilməli, belə olan halda da törədilmiş mülki
hüquq pozuntusuna görə yüksək təhlükə mənbəyinin qanuni sahibi kimi sürücü məsuliyyət
daşımalıdır. Tələb isə iddiaya cavab verməli olmayan şəxsə, əsl olmayan
cavabdehə qarşı verilmişdir.
Həmin
qətnamədən verilmiş apellyasiya şikayəti üzrə Bakı Apellyasiya Məhkəməsi tərəfindən
aparılan araşdırma zamanı məsələ ilə bağlı iki fərqli mövqeyin olduğu müəyyən
olunmuşdur.
Mövcud yanaşmalardan
birinə görə, zərərvuran şəxsin əmək münasibətlərində olması halında Mülki Məcəllənin
1099-cu maddəsi tətbiq edilməlidir. Bu mövqeyin tərəfdarlarının qənaətinə görə
mülki hüquq pozuntusu nəticəsində zərər ətrafdakılar üçün yüksək təhlükə
yaradan fəaliyyətlə bağlı vurulmuş olsa belə, əgər zərərvuran əmək müqaviləsi əsasında
və ya mülki hüquqi müqavilə üzrə hüquqi və ya fiziki şəxsin tapşırığı ilə fəaliyyət
göstərirsə, bu zaman işəgötürən və ya tapşırığı verən məsuliyyət daşımalıdır.
Digər yanaşmaya
görə isə zərərvuranın əmək münasibətlərində olması halı Mülki Məcəllənin 1108-ci
maddəsinin tətbiqini aradan qaldırmır və zərərin əvəzini ödəmək vəzifəsi yüksək
təhlükə mənbəyinə qanuni əsaslarla sahiblik edən şəxsin üzərinə düşür. Yəni Mülki
Məcəllənin 1108-ci maddəsində göstərilən mənbələrin fəaliyyəti ilə bağlı
vurulmuş zərərin əvəzini ödəmək vəzifəsini, əmək müqaviləsinin olduğu halda da
işəgötürən deyil, məhz qanuni sahiblik edən şəxs (hazırkı halda sürücü)
daşımalıdır.
Göstərilənlərə
əsasən müraciətedən mülki məhkəmə icraatının səmərəliliyinin təmin edilməsi və
vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması məqsədi ilə Mülki Məcəllənin 1099 və
1108-ci maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinin zəruriliyi qənaətinə gəlmişdir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu müraciətlə bağlı aşağıdakıların qeyd edilməsini vacib
hesab edir.
Mülki
hüququn vacib institutlarından biri olan mülki hüquq pozuntularından (deliktlərdən)
əmələ gələn öhdəliklər mülki hüquq öhdəlikləri sistemində əsas yerlərdən birini
tutur. Bu öhdəliyin məzmunu hər hansı bir şəxsə ziyan vuran subyektin məsuliyyəti
ilə şərtlənir və pozulmuş hüquq və mənafelərin bərpası məqsədini daşıyır.
Mülki
Məcəllənin 1096-cı maddəsinə əsasən, mülki hüquq pozuntusu (delikt) hüquqla və
ya qanunla müdafiə edilən başqa şəxsə (zərərçəkənə) birbaşa ziyan və ya zərər
vurulmasına gətirib çıxaran təqsirli, hüquqa zidd (mülki qanunvericiliyin
normalarını pozan) əməldir (hərəkət və ya hərəkətsizlikdir). Delikt törətmiş şəxs
mülki hüquq məsuliyyəti daşıyır.
Delikt
öhdəliyi qanundan əmələ gəlməsi, həm əmlak, həm də şəxsi qeyri-əmlak münasibətləri
sahəsində tətbiq edilməsi, zərərçəkənə vurulmuş zərərin əvəzinin tam həcmdə ödənilməsi
və s. xüsusiyyətlər ilə səciyyələnir.
Mülki
hüquq pozuntusuna görə məsuliyyətin yaranması üçün aşağıdakı şərtlərin mövcud
olması tələb olunur:
-
törədilmiş əməlin hüquqa zidd olması – ilk növbədə hüquqa zidd bir əməl (hərəkət
və ya hərəkətsizlik) olmalı, hüquq qaydasının pozulması halı baş verməlidir;
- əməlin
təqsirli olaraq törədilməsi – təqsir subyektiv anlayış olmaqla hüquq pozuntusu
törədən şəxsin həmin əməli törədərkən iradəsində nöqsanın olmasını ehtiva edir;
- törədilmiş
əməl (hərəkət və ya hərəkətsizlik) nəticəsində başqa şəxsə zərər vurulması –
qanunla qorunan mənafeyə, dəyərə zərər yetirilmiş olmalıdır;
- zərər
ilə hüquqa zidd əməl arasında səbəbli əlaqənin olması – zərər məhz törədilmiş
hüquqa zidd əməl nəticəsində əmələ gəlmiş olmalıdır.
Beləliklə,
mülki qanunvericiliyin normalarını pozan əməli təqsirli olaraq törətmiş şəxs həmin
hüquq pozuntusu (delikt) nəticəsində vurulmuş zərərə görə mülki hüquq məsuliyyəti
daşıyır.
Lakin
istər mülki hüquq nəzəriyyəsində, istərsə də qanunvericilikdə bəzi hallar üçün
təqsirsiz olaraq da mülki hüquq məsuliyyətinin yaranmasının mümkünlüyü qəbul
edilmişdir. Mülki Məcəllənin 1097.3-cü maddəsinə görə, qanunla zərərvuranın təqsiri
olmadıqda da (obyektiv surətdə hüquqa zidd əməl üçün) zərərin əvəzinin ödənilməsi
nəzərdə tutula bilər. Bu halda şəxs təqsirli olaraq törətmiş olduğu əmələ görə
deyil, yaranmış olan zərərli nəticələrə görə müəyyən şərtlər daxilində mülki
hüquqi məsuliyyətli hesab edilir. Belə məsuliyyət növlərindən biri işəgötürənin
öz işçisinin törətmiş olduğu mülki hüquq pozuntusuna görə daşıdığı mülki hüquq məsuliyyətidir.
Belə ki, Mülki Məcəllənin 1099.1-ci maddəsinə əsasən, hüquqi və ya fiziki şəxs
öz işçisinin törətdiyi mülki hüquq pozuntusu (delikt) üçün məsuliyyət daşıyır və
əmək (qulluq, mənsəb) vəzifələrinin icrası zamanı işçisinin vurduğu zərərin əvəzini
ödəməlidir. Həmin Məcəllənin 1099.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq, işçi əmək
müqaviləsi əsasında iş görən fiziki şəxsdir, habelə mülki hüquq müqaviləsi üzrə
iş görən fiziki şəxsdir, bir şərtlə ki, bu zaman o, müvafiq hüquqi və ya fiziki
şəxsin tapşırığı ilə və işlərin təhlükəsiz aparılmasına onun nəzarəti altında fəaliyyət
göstərsin və ya fəaliyyət göstərməli olsun.
Göstərilən
maddədə işəgötürən dedikdə, əmr, tapşırıq və təlimatlarına əsasən, habelə nəzarəti
altında başqasının – işçinin göstərmiş olduğu xidmətlərdən, yerinə yetirdiyi
işdən öz mənfəəti üçün yararlanan şəxs olmaqla yalnız əmək müqaviləsi üzrə
deyil, həm də mülki hüquq müqavilələri (tapşırıq, podrat və s.) üzrə fiziki şəxslərin
əməyindən yararlanan şəxslər nəzərdə tutulmuşdur.
İşəgötürənin
məsuliyyətinin əsasını tapşırıq, əmr və göstərişlərinin icrası ilə bağlı görülən
işin lazımi qaydada təşkil edilməməsi, tələb olunan diqqət və qayğının göstərilməməsi
təşkil edir. Görüləcək işi zehni və fiziki qabiliyyətlərinə uyğun peşəkar şəxslərə
(işçilərə) həvalə etmək, zəruri təlimat və tapşırıqlar vermək və icrasına nəzarət
etmək obyektiv olaraq işəgötürənin vəzifəsidir. Məhz bu obyektiv vəzifənin
lazımınca yerinə yetirilmiş olmaması baxımından qanunverici işəgötürənin işçisinin
vurmuş olduğu zərərə görə məsuliyyətə cəlb edilməsini zəruri hesab etmişdir.
Odur ki, Mülki Məcəllənin 1099-cu maddəsi öz mənafeyi üçün başqalarının əməyindən
(xidmətlərindən) yararlanan şəxslərin – işəgötürənin həmin işin icrası ilə əlaqədar
üçüncü şəxslərə dəymiş zərəri qarşılamaq öhdəliyini müəyyən etmişdir. Nəzərə
alınmalıdır ki, bu halda işəgötürənin məsuliyyəti təqsirsiz məsuliyyətdir və bu
məsuliyyət işəgötürənin mənafeyi üçün və onun nəzarəti altında görülən işin
lazımi qaydada, zəruri ehtiyatlılığın tələb etdiyi tərzdə təşkil edilməməsindən
irəli gəlir. Məqsəd işəgötürəni onun nəzarəti altında görülən işlərin yerinə
yetirilməsi ilə əlaqədar yarana biləcək zərərləri, arzuolunmaz nəticələri önləyici
(preventiv) tədbirləri görməyə məcbur etməklə üçüncü şəxsləri, bütövlükdə cəmiyyəti
qorumaqdır.
Mülki
Məcəllənin 1099-cu maddəsi üzrə öz işçisi tərəfindən törədilmiş mülki hüquq
pozuntusuna görə məsuliyyətə cəlb etmək üçün, hüquqi və ya fiziki şəxsin yerinə
yetirilməsi əsnasında üçüncü şəxslərə zərər yetirilmiş iş üzərində nəzarətinin,
hakimiyyətinin olması mütləqdir. Digər zəruri şərt baş vermiş hüquq pozuntusu
ilə görülən iş arasında funksional bağlılığın, səbəbli-nəticə əlaqəsinin
olmasıdır. Bunun müəyyən edilməsi üçün isə işin faktiki halları, əmək müqaviləsi
üzrə işçinin əmək funksiyaları diqqətlə araşdırılmalıdır.
Əmək
müqaviləsi (kontraktı) işəgötürənlə işçi arasında fərdi qaydada bağlanan əmək
münasibətlərinin əsas şərtlərini, tərəflərin hüquq və vəzifələrini əks etdirən
yazılı müqavilədir.
Əmək
(qulluq, mənsəb) vəzifələrinin icrası dedikdə, əmək müqaviləsində nəzərdə
tutulan vəzifə (peşə) üzrə işlərin (xidmətlərin), həm də əmək müqaviləsində nəzərdə
tutulmayan, lakin işəgötürən tərəfindən ona tapşırılan digər işlərin yerinə
yetirilməsi başa düşülür. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 57-ci maddəsində
isə işçinin əmək funksiyasının dairəsi konkretləşdirilərək müəyyən edilmişdir
ki, işəgötürən işçinin əmək funksiyasının əmək müqaviləsində nəzərdə tutulan
bir və ya bir neçə vəzifə, ixtisas, yaxud peşə üzrə yerinə yetirməli olduğu
müvafiq işin, göstərməli olduğu xidmətin dairəsini dəqiq və birmənalı müəyyən
etməlidir.
Qeyd
edilməlidir ki, işçi ilə hüquqi şəxs (fiziki şəxs) arasında əmək müqaviləsi
olmadan da faktiki əmək münasibətləri mövcud ola bilər. Məsələn, avtomobilə zərər
vuran şəxsin avtoyuma məntəqəsinin ərazisində iş vaxtı xüsusi geyimdə olması,
avtoyuma məntəqəsinin digər işçilərindən göstərişlər alması və faktiki olaraq əmək
funksiyalarının yerinə yetirilməsi barədə digər sübutlar əsasında məhkəmə işçi
ilə hüquqi şəxs (fiziki şəxs) arasında
faktiki əmək münasibətləri olması qənaətinə gələ bilər.
Onu da
nəzərə almaq lazımdır ki, tərəflər arasında əmək münasibətləri işlərin (xidmətlərin)
əvəzçilik və ya müvəqqəti əvəzetmə qaydasında yerinə yetirilməsi ilə bağlı da
yarana bilər. Həmçinin işçi tərəfindən əmək vəzifələrinin iş vaxtından sonra
icra edilməsi halında dəymiş zərərə görə də hüquqi (fiziki) şəxs işəgötürən
olaraq məsuliyyət daşıyır.
İşəgötürənin
iqtisadi vəziyyətinin işçi ilə müqayisədə daha üstün olması və zərər görmüş
üçüncü şəxslərin mənafeyinin müdafiəsinin mümkün qədər tez vaxtda təmin edilməsi
düşüncəsindən çıxış edərək qanunverici işəgötürənin işçisinin vurmuş olduğu zərərə
görə mülki hüquq məsuliyyəti daşımasını ədalətli və məqsədəmüvafiq hesab
etmişdir. Lakin bu heç də işçinin təqsirli olaraq törətmiş olduğu mülki hüquq
pozuntusuna görə məsuliyyətinin istisna edilməsini ifadə etmir. Belə ki, qeyd
edildiyi kimi, Mülki Məcəllənin 1096.2-ci maddəsinə əsasən, delikt törətmiş şəxs
mülki hüquq məsuliyyəti daşıyır. Odur ki, zərərçəkənin istəyinə uyğun olaraq dəymiş
zərərin əvəzinin ödənilməsi iddiası birgə məsuliyyətlilərdən işəgötürənə və ya
işçiyə və ya eyni vaxtda hər ikisinə qarşı sürülə bilər.
Həmçinin
Mülki Məcəllənin 1114.1-ci maddəsinə əsasən, başqa şəxsin (qulluq, mənsəb və ya
əmək vəzifələrinin icrası zamanı işçinin, nəqliyyat vasitəsini idarə edən şəxsin
və i.a.) vurduğu zərərin əvəzini ödəmiş şəxsin həmin şəxsə, əgər qanunla ayrı
miqdar müəyyənləşdirilməyibsə, ödənilmiş əvəz miqdarında geriyə tələb (reqres)
hüququ vardır.
Zərərçəkən Mülki Məcəllənin 1099-cu maddəsi
üzrə iddia irəli sürərkən məruz qalmış olduğu zərərə, onun məbləğinə, şəxsin
hüquqa zidd davranışına, sonuncunun işəgötürənin (cavabdehin) işçisi olduğuna,
hüquqa zidd davranışla zərər arasında səbəbli-nəticə əlaqəsinin olmasına dair
sübutları təqdim etməlidir.
Mülki
Məcəllənin 1099-cu maddəsinin tətbiqi üçün işçi tərəfindən vurulmuş zərərin
bilavasitə işəgötürənin fəaliyyət dairəsinə aid olub-olmaması məsələsinin
aydınlaşdırılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əgər işçinin zərər vuran hərəkətləri
işəgötürənin fəaliyyət dairəsinə aid deyildirsə, hüquq pozuntusu işçinin əmək və
ya xidməti vəzifələrinin icrası ilə əlaqədar baş verməmişdirsə, o zaman zərərin
əvəzinin ödənilməsi vəzifəsi bilavasitə zərərvuranın (işçinin) üzərinə düşür.
Qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş digər təqsirsiz məsuliyyət növlərindən biri Mülki Məcəllənin
1108-ci maddəsinə uyğun olaraq yüksək təhlükə
mənbəyinin fəaliyyəti nəticəsində vurulmuş zərərə görə yüksək təhlükə mənbəyinin
sahibinin məsuliyyətidir. Belə ki, Mülki Məcəllənin 1108.1-ci maddəsinə müvafiq
olaraq, ətrafdakılar üçün yüksək
təhlükə ilə bağlı
fəaliyyəti (nəqliyyat vasitələrindən, mexanizmlərdən, yüksək gərginlikli elektrik enerjisindən,
atom enerjisindən, partlayıcı maddələrdən,
güclü təsir edən zəhərlərdən
və i.a. istifadə
edilməsi; tikinti fəaliyyətinin və onunla bağlı digər fəaliyyətin həyata
keçirilməsi və s.) nəticəsində
mülki hüquq pozuntusu
törətmiş fiziki və hüquqi şəxslər yüksək təhlükə mənbəyinin vurduğu zərərin
əvəzini ödəməyə borcludurlar, bu şərtlə
ki, zərərin qarşısıalınmaz qüvvənin
təsiri və ya zərərçəkənin qəsdi nəticəsində əmələ gəldiyini sübuta
yetirməsinlər. Zərərin əvəzini ödəmək
vəzifəsi yüksək təhlükə
mənbəyinə mülkiyyət hüququ ilə və ya digər qanuni
əsasla (icarə hüququ ilə, nəqliyyat
vasitəsini idarə etmək hüququna dair etibarnamə üzrə və i.a.) sahiblik edən fiziki və ya hüquqi şəxsin
öhdəsinə qoyulur.
Həmin
Məcəllənin 1108.2-ci maddəsinə görə, yüksək təhlükə mənbəyinin sahibi digər şəxslərin
hüquqa zidd hərəkətləri nəticəsində mənbənin
onun sahibliyindən çıxdığını sübuta yetirərsə, həmin mənbənin
vurduğu zərər üçün məsuliyyət daşımır.
Belə hallarda yüksək təhlükə
mənbəyinin vurduğu zərər
üçün məsuliyyəti mənbəyə hüquqa
zidd yiyələnmiş şəxslər
daşıyırlar. Yüksək təhlükə mənbəyinin sahibi
həmin mənbənin onun
sahibliyindən hüquqa zidd götürülməsində təqsirli olduqda məsuliyyət
həm mənbə sahibinin, həm də yüksək
təhlükə mənbəyinə hüquqa
zidd yiyələnmiş şəxsin üzərinə qoyula bilər.
Yüksək
təhlükə mənbəyinin sahibinin üçüncü şəxslərə dəymiş zərəri qarşılamaq öhdəliyi
hüquq nəzəriyyəsində “təhlükə məsuliyyəti” adlandırılır. “Təhlükə məsuliyyəti”
anlayışı cəmiyyətdə elm və texnikanın, sənayenin inkişafı nəticəsində
insanların qanunla qorunan mənafelərinin pozulma riskinin də artması ilə əlaqədar
formalaşmışdır. Obyektiv, fiziki xüsusiyyətlərindən irəli gələrək ətrafdakılara
zərər yetirmək təhlükəsi, ehtimalı yüksək olan əşya, habelə fəaliyyət növü
sahibləri təqsirsiz olsalar belə, bu fəaliyyətdən, əşyanın istifadəsindən irəli
gələn zərərlərə görə məsuliyyət daşıyırlar. Qanunverici ətrafdakılar üçün təhlükəli
olan əşyanın sahibinin və ya fəaliyyət növü ilə məşğul olan şəxsin bu təhlükədən
məlumatlı olmasına baxmayaraq, riski öz üzərinə götürərək əşyadan istifadə etməsi
və ya fəaliyyət növü ilə məşğul olması səbəbindən üçüncü şəxslərə dəymiş zərəri qarşılamaq öhdəliyinin
də onun üzərinə qoyulmasını məqsədəmüvafiq hesab etmişdir. Yüksək təhlükə mənbəyi
sahibinin məsuliyyətinin əsasını təqsir deyil, sahiblik etdiyi əşyanın və ya fəaliyyətin
təhlükəliliyi təşkil edir.
Şəxsin
yüksək təhlükəli mənbəyin sahibi kimi məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün ilkin şərt
onun həmin mənbəyə mülkiyyət hüququnun, icarə hüququnun, nəqliyyat vasitəsini
idarə etməyə dair etibarnaməsinin və s. olmasıdır. Qeyd edilənlər yüksək təhlükə
mənbəyi sahibliyinin hüquqi əsasını təşkil edir. Digər zəruri şərt isə maddi şərt
olmaqla yüksək təhlükə mənbəyi üzərində hakimiyyətə malik olmanı, habelə yüksək
təhlükə mənbəyi ilə bağlı mənfəəti olmanı və ondan yararlanmanı nəzərdə tutur.
Maddi şərt təmin olunmadan şəxsin yüksək təhlükə mənbəyinin sahibi hesab
olunması yolverilməzdir.
O da nəzərə
alınmalıdır ki, zərər yüksək təhlükə mənbəyinin fəaliyyəti zamanı məhz onun təhlükəli
xüsusiyyətlərindən irəli gələrək baş vermiş olmalıdır.
Beləliklə,
ətrafdakılar üçün yüksək təhlükə mənbəyinin sahibi təqsirindən asılı olmayaraq həmin
mənbəyin fəaliyyəti nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzini ödəməyə borcludur.
Bu
qaydadan bəzi istisnalar mövcuddur:
- ətrafdakılar üçün
yüksək təhlükə mənbəyinin sahibi başqa şəxslərin qanunsuz hərəkətləri
nəticəsində (nəqliyyat vasitəsini qaçırma və s.) mənbənin onun sahibliyindən çıxdığı halda vurulmuş zərərə görə məsuliyyət
daşımır;
- dəymiş
zərər zərərçəkmişin qəsdi nəticəsində yaranmış olarsa, onun əvəzinin yüksək təhlükə
mənbəyinin sahibi tərəfindən ödənilməsi vəzifəsi yaranmır;
- ətrafdakılar üçün
yüksək təhlükə mənbəyinin sahibi zərərin qarşısıalınmaz qüvvənin (fövqəladə və qaçınılmaz hallar
(Mülki Məcəllənin 379.1.1-ci maddəsi) təsiri nəticəsində vurulduğunu sübut etdikdə məsuliyyətdən
azad edilir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu yuxarıda göstərilən normaları təhlil edərək belə qənaətə gəlir
ki, müraciətdə qaldırılan nəqliyyat vasitəsinin idarə edilməsi nəticəsində
vurulmuş zərərin kim tərəfindən qarşılanmalı olması məsələsinin həlli üçün, ilk
növbədə, əmək münasibətlərinin mövcud olub-olmaması aydınlaşdırılmalıdır.
Belə
ki, əmək və ya mülki hüquqi müqavilələr üzrə əmək (xidməti) vəzifələrinin icrası
ilə əlaqədar olaraq nəqliyyat vasitəsini idarə edən şəxs tərəfindən vurulmuş zərərə
görə işəgötürən Mülki Məcəllənin 1099-cu maddəsinə uyğun olaraq mülki hüquq məsuliyyəti
daşıyır. Digər hallarda, yüksək təhlükə mənbəyi olaraq nəqliyyat vasitəsinin
idarə edilməsi nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsi məsələsi Mülki
Məcəllənin 1108-ci maddəsinə uyğun olaraq həll edilir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu göstərilənlərə əsasən aşağıdakı nəticələrə gəlir:
- əmək
və ya mülki hüquq müqaviləsi üzrə əmək (xidməti) vəzifələrinin icra edilməsi ilə
əlaqədar olaraq nəqliyyat vasitəsini idarə edən şəxs tərəfindən vurulmuş zərərə
görə işəgötürən Mülki Məcəllənin 1099-cu maddəsinə əsasən mülki hüquq məsuliyyəti
daşıyır. Zərərin vurulmasında işçinin təqsiri olduğu halda Mülki Məcəllənin
1114-cü maddəsinə uyğun olaraq zərərin əvəzini ödəmiş işəgötürən ona qarşı
reqres tələb hüququna malikdir;
- yüksək
təhlükə mənbəyinin (nəqliyyat vasitəsi, mexanizm və i.a.) fəaliyyəti nəticəsində
vurulmuş zərərə görə mülki hüquq məsuliyyətini Mülki Məcəllənin 1108-ci maddəsinə
əsasən yüksək təhlükə mənbəyinə mülkiyyət
hüququ ilə və
ya digər qanuni
əsasla sahiblik edən fiziki və ya
hüquqi şəxslər daşıyırlar.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini, “Konstitusiya Məhkəməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini
rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. Əmək
və ya mülki hüquq müqaviləsi üzrə əmək (xidməti) vəzifələrinin icra edilməsi ilə
əlaqədar olaraq nəqliyyat vasitəsini idarə edən şəxs tərəfindən vurulmuş zərərə
görə işəgötürən Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1099-cu maddəsinə əsasən
mülki hüquq məsuliyyəti daşıyır. Zərərin vurulmasında işçinin təqsiri olduğu
halda Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1114-cü maddəsinə uyğun olaraq
zərərin əvəzini ödəmiş işəgötürən ona qarşı reqres tələb hüququna malikdir.
2. Yüksək
təhlükə mənbəyinin (nəqliyyat vasitəsi, mexanizm və i.a.) fəaliyyəti nəticəsində
vurulmuş zərərə görə mülki hüquq məsuliyyətini Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
1108-ci maddəsinə əsasən yüksək təhlükə mənbəyinə
mülkiyyət hüququ ilə və ya digər qanuni
əsasla sahiblik edən fiziki və ya
hüquqi şəxslər daşıyırlar.
3. Qərar
dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
4. Qərar
rəsmi dövlət qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Məlumatı”nda dərc edilsin, habelə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
rəsmi internet saytında yerləşdirilsin.
5. Qərar
qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi
təfsir edilə bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev