AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
“Pilot İnşaat-A” Mənzil-Tikinti Kooperativinin şikayəti üzrə Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 6 aprel 2021-ci il tarixli
qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına
uyğunluğunun yoxlanılmasına dair
7 fevral 2022-ci
il Bakı
şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona Salmanova (məruzəçi-hakim),
Humay Əfəndiyeva, Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, Mahir
Muradov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,
məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin
iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 34-cü maddələrinə və
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu
maddəsinə müvafiq olaraq, konstitusiya məhkəmə icraatının yazılı prosedur
qaydasında keçirilən məhkəmə iclasında “Pilot İnşaat-A” Mənzil-Tikinti
Kooperativinin şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının 6 aprel 2021-ci il tarixli qərarının Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair konstitusiya
işinə baxdı.
İş üzrə hakim S.Salmanovanın
məruzəsini, ərizəçinin şikayətini və iş materiallarını araşdırıb müzakirə
edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
C.Rzayev “Pilot
İnşaat-A” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinə (bundan sonra –
“Pilot İnşaat-A” MMC) qarşı mülkiyyətində olan evindən və istifadəsində olan
həyətyanı torpaq sahəsindən məhrum edilməsi nəticəsində ona vurulmuş maddi və
mənəvi ziyanın, habelə xərclərin ödənilməsi tələbinə dair iddia ərizəsi ilə
məhkəməyə müraciət etmişdir.
Bakı şəhəri Nəsimi Rayon
Məhkəməsinin 13 iyun 2018-ci il tarixli qətnaməsi ilə iddia qismən təmin
edilərək, evin sökülməsi ilə bağlı vurulmuş maddi ziyana görə 288 000 manat
məbləğində pulun “Pilot İnşaat-A” MMC-dən alınaraq iddiaçıya ödənilməsi qət
edilmiş, iddia qalan hissədə təmin edilməmişdir.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının 2 avqust 2019-cu il tarixli qətnaməsi ilə C.Rzayevin apellyasiya
şikayəti təmin edilməmişdir. “Pilot İnşaat-A” MMC-nin apellyasiya şikayəti
qismən təmin edilərək Bakı şəhəri Nəsimi Rayon Məhkəməsinin 13 iyun 2018-ci il
tarixli qətnaməsi dəyişdirilmiş, cavabdehdən alınmalı olan maddi ziyanın
məbləği 229 000 manat müəyyən edilmiş, qətnamə qalan hissədə dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Ali
Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının (bundan sonra – Ali Məhkəmənin Mülki
Kollegiyası) 13 yanvar 2020-ci il tarixli qərarı ilə C.Rzayevin kassasiya
şikayəti qismən təmin edilərək apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qətnaməsi
ləğv edilmiş və iş yenidən baxılması üçün həmin məhkəməyə göndərilmişdir.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının 1 sentyabr 2020-ci il tarixli qətnaməsi ilə C.Rzayevin
apellyasiya şikayəti qismən təmin olunmuş, onun istifadəsində olan həyətyanı
torpaq sahəsindən məhrum edilməsi nəticəsində dəymiş maddi zərərə görə 165
322,5 manat, mənəvi zərərin əvəzi qismində 500 manat məbləğində
pulun “Pilot İnşaat-A” MMC tərəfindən ödənilməsi qət edilmiş, iddia
tələbi qalan hissədə təmin edilməmişdir. Həmçinin “Pilot İnşaat-A”
MMC-nin apellyasiya şikayəti qismən təmin edilərək C.Rzayevin
mülkiyyətində olan evin sökülməsi ilə bağlı vurulmuş maddi ziyana görə 283 200
manatın alınaraq ona ödənilməsi müəyyən edilmiş, qətnamə qalan hissədə
dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının
6 aprel 2021-ci il tarixli qərarı ilə tərəflərin kassasiya şikayətləri təmin
edilməmiş, apellyasiya instansiyası məhkəməsinin 1 sentyabr 2020-ci il tarixli
qətnaməsi dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
Ali Məhkəmənin 29 iyul 2021-ci il
tarixli qərardadı ilə “Pilot İnşaat-A” MMC-nin əlavə kassasiya şikayətinin Ali
Məhkəmənin Plenumunun baxışına çıxarılmasından imtina olunmuşdur.
Təşkilati-hüquqi forması
dəyişən hazırkı iş üzrə cavabdeh - “Pilot İnşaat-A” Mənzil-Tikinti Kooperativi
(bundan sonra – “Pilot İnşaat-A” MTK) Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya
Məhkəməsi) şikayətlə müraciət edərək Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının 6
aprel 2021-ci il tarixli qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına
(bundan sonra – Konstitusiya) və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasını xahiş
etmişdir.
Şikayət onunla əsaslandırılmışdır
ki, kassasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Mülki
Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 5.3, 14, 16.1, 139.1, 178, 180,
238.1 və 560.2-ci maddələrinin, “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra – “Daşınmaz əmlakın dövlət
reyestri haqqında” Qanun) 2.2-ci maddəsinin tələbləri nəzərə alınmamış,
Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki
Prosessual Məcəllə) 2.1, 14.1, 416, 417.1.3 və 418.1-ci maddələrinin
tələblərinə riayət edilməmiş, nəticədə onun Konstitusiyanın 13, 29 və 60-cı
maddələrində təsbit edilmiş mülkiyyət, hüquq və azadlıqların inzibati və
məhkəmə təminatı hüquqları pozulmuşdur.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
şikayətlə əlaqədar aşağıdakıları qeyd etməyi zəruri hesab edir.
Konstitusiyanın 13 və 29-cu
maddələrinin tələblərinə görə, Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət
toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Hər kəsin mülkiyyət hüququ
vardır. Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o
cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur. Mülkiyyət hüququ
mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə əmlaka sahib olmaq, əmlakdan
istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüquqlarından ibarətdir. Heç
kəs məhkəmənin qərarı olmadan mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz. Dövlət
ehtiyacları üçün mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yalnız qabaqcadan onun
dəyərini ədalətli ödəmək şərti ilə yol verilə bilər.
Ayrılmaz və bölünməz əsas insan və
vətəndaş hüquq və azadlıqlarından biri kimi bu hüquqa verilən təminat da mülki
hüquq münasibətləri iştirakçılarına onu hüquqi bərabərlik, mülkiyyətin
toxunulmazlığı prinsiplərinə uyğun əmlak müstəqilliyi, iradə azadlığı
şəraitində həyata keçirmək imkanının yaradılmasını, pozulduğu təqdirdə isə
məhkəmədə müdafiəsini nəzərdə tutur (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
V.Quliyevin şikayəti üzrə 2017-ci il 7 sentyabr tarixli Qərarı).
Mülkiyyət hüququnun məzmunu
Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin müddəaları nəzərə alınmaqla başa düşülməlidir.
Vətəndaş cəmiyyətinin mühüm institutu olan mülkiyyət iqtisadiyyatın inkişafının
əsasını təşkil edən ən vacib amillərdən biridir. Buna görə də mülkiyyət Konstitusiyanın
13-cü maddəsi ilə toxunulmaz elan olunaraq dövlət tərəfindən qorunur. Mülkiyyət
hüququ isə cəmiyyətdəki hər bir fərdin azadlığının əsası kimi çıxış edir və
şəxsiyyətin inkişafı üçün zəruri şərtdir. Bununla belə, qeyd olunan hüququn
əhəmiyyətinə baxmayaraq, o, mütləq deyil və məhdudlaşdırıla bilər (Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 107-2.1 və
107-5.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2011-ci il 16 dekabr tarixli
Qərarı).
Konstitusiyada mülkiyyət hüququ təsbit
edilməklə yanaşı, onun ümumi və xüsusi məhdudiyyətlərinin hədləri də müəyyən
olunmuşdur (Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin III hissəsi, 29-cu maddəsinin VI
hissəsi və 71-ci maddəsinin II hissəsi, “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq
və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Qanununun 3.3-cü maddəsi).
Belə ki, mülkiyyət hüququnun
məhdudlaşdırılması qanunçuluğun tələbinə cavab verməli, başqa şəxslərin hüquq
və azadlıqlarının müdafiəsi məqsədilə tətbiq edilməli, mütənasib olmalı və bu
konstitusion hüququn mahiyyətini dəyişməməlidir. Bu cür məhdudiyyətin
mümkünlüyü və onun xarakteri layiqli həyat səviyyəsi də daxil olmaqla
konstitusion əhəmiyyətli dəyərlərin müdafiəsi ilə şərtləndirilməlidir. Vətəndaşın
sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsinin qayğısının dövlətin sosial
sahədə konstitusion məqsədləri sırasında göstərilməsi və Konstitusiyada heç
kəsin yaşadığı mənzildən qanunsuz məhrum olunmasının mümkünsüzlüyünün müəyyən
edilməsi mənzil münasibətləri sahəsində dövlətin siyasətinin vacibliyinə və
konstitusiya əhəmiyyətli olduğuna dəlalət edir. Ona görə, konstitusiya əsasları
olan dövlətin mənzil siyasəti üzrə qəbul etdiyi qərarlar Konstitusiyadan irəli
gələn şərtlərə riayət olunmaqla, mülkiyyət hüququnun məhdudlaşdırılması üçün
əsas kimi çıxış edə bilər. Lakin hər bir halda belə məhdudiyyət qarşıya
qoyulmuş məqsədə ağlabatan şəkildə mütənasib olmaqla mülkiyyətçinin üzərinə
fərdi və həddən artıq yük qoymamalıdır (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
“Azərbaycan Respublikasında mənzil fondunun özəlləşdirilməsi haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanununun 1, 5 və 12-ci maddələrinin şərh edilməsinə
dair” 2012-ci il 21 dekabr tarixli Qərarı).
İnsan Hüquqları üzrə Avropa
Məhkəməsi (bundan sonra – Avropa Məhkəməsi) bir sıra
qərarlarında qeyd etmişdir ki, “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların
müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi dövlət
orqanlarının əmlakdan dinc istifadəyə hər hansı müdaxiləsinin qanuni olmasını
tələb edir. Həmin maddənin birinci bəndinin ikinci cümləsi əmlakdan
məhrumetmənin “qanunda nəzərdə tutulmuş şərtlərə uyğun olaraq” həyata
keçirilməsinə icazə verir (İatridis Yunanıstana qarşı iş üzrə
1999-cu il 25 mart tarixli Qərar § 58; Yunanıstanın keçmiş
kralı və digərləri Yunanıstana qarşı iş üzrə 2000-ci il 23 noyabr
tarixli Qərar; Broniovski Polşaya qarşı iş üzrə 2004-cü il 22
iyun tarixli Qərar).
Mülkiyyətə müdaxilənin qanunda nəzərdə tutulmuş
qaydada həyata keçirilmə şərti dövlətdaxili hüquq normalarında
özbaşınalıqdan müdafiəni təmin edən kifayət qədər əlçatan və dəqiq
normaların mövcud olmasını və onlara riayət edilməsini tələb edir (Lithgow
Birləşmiş Krallığa qarşı iş üzrə 1986-cı il 8 iyul tarixli
Qərar § 110; Vistins və Perepjolkins Latviyaya qarşı iş
üzrə 2012-ci il 25 oktyabr tarixli Qərar § 95).
Avropa Məhkəməsinin presedent hüququna əsasən, 1
saylı Protokolun 1-ci maddəsinə xas olan “ədalətli balans” prinsipi isə
özlüyündə cəmiyyətin ümumi marağının mövcudluğunu nəzərdə tutur. Mülkiyyətdən
maneəsiz istifadə etmək hüququna müdaxilə zamanı cəmiyyətin ümumi maraqları ilə
fərdin əsas hüquqlarının müdafiəsi tələbləri arasında “ədalətli balans”
gözlənilməlidir... Konkret olaraq, dövlət istənilən tədbiri tətbiq edərkən, ...
tətbiq edilən vasitələrlə qarşıya qoyulan məqsəd arasında ağlabatan
mütənasiblik əlaqəsi olmalıdır (Broniovski Polşaya qarşı iş
üzrə 2004-cü il 22 iyun tarixli Qərar §148, 150; Skordino İtaliyaya
qarşı iş üzrə 2006-cı il 29 mart tarixli Qərar § 93).
Beləliklə, yaşayış
sahəsinə mülkiyyət hüququnun qanunverici tərəfindən tənzimlənməsi yaşayış
sahəsinin mülkiyyətçisi ilə müvafiq hüquq münasibətlərinin bütün
iştirakçılarının hüquq və maraqlarının ədalətli və ağlabatan tarazlığı əsasında
həyata keçirilməlidir. Bu konstitusion məqsədə çatmaq üçün belə tənzimləmə həm
də məhkəmələr tərəfindən konkret işin faktiki hallarının müəyyənləşdirilməsi və
araşdırılması, bu halların əsasında yaranan və ya yarana biləcək müxtəlif
halların nəzərə alınması və nəticə etibarilə konstitusiya hüquq və
azadlıqlarının əsassız və həddən artıq məhdudlaşdırılmaması fərqli yanaşmanın
tətbiq edilməsini mümkün etməlidir. Bundan əlavə, müvafiq hüquq
münasibətlərinin iştirakçılarının maraqlarının ədalətli və ağlabatan
tarazlaşdırılması qüvvədə olan hüquqi tənzimetmə sisteminin əsasında, bütün
hüquq sahələrinin normaları nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir
(Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
228.5-ci və Azərbaycan Respublikası Mənzil Məcəlləsinin 30.4-cü maddələrinin
şərh edilməsinə dair” 2013-cü il 8 oktyabr tarixli Qərarı).
Mülki işin məhkəmələr tərəfindən müəyyən edilmiş
hallarından görünür ki, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti “Bakı
şəhərinin Suraxanı, Nəsimi, Xətai, Nərimanov, Nizami, Yasamal, Səbail,
Pirallahı, Xəzər rayonlarının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə
dair əlavə tədbirlər barədə” 2016-cı il 25 fevral tarixli 86 nömrəli Qərar
(bundan sonra – Nazirlər Kabinetinin
Qərarı) qəbul etmişdir.
Bakı şəhəri Nəsimi Rayon İcra Hakimiyyətinin
başçısı Nazirlər Kabinetinin Qərarını rəhbər tutaraq, onun icrası məqsədi ilə
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsindən Rayon
İcra Hakimiyyətinə ünvanlanmış 19 iyul 2016-cı il tarixli Şəhərsalma
əsaslandırılması barədə məktuba əsaslanaraq həmin rayonun Ş.Əzizbəyov,
S.Vurğun, Mərdanov qardaşları və S.Əsgərova küçələrinin kəsişməsindəki
məhəllədə yerləşən torpaq sahəsində mövcud yaşayış və qeyri-yaşayış
obyektlərinin tikintisinin layihələndirilməsi üçün torpaq sahəsinin icarə
əsasında “Pilot İnşaat-A” MMC-nin istifadəsinə verilməsi barədə 3 noyabr
2016-cı il tarixli 208 nömrəli Sərəncamı (bundan sonra – Sərəncam) qəbul etmişdir.
Həmin Sərəncamın 2.2-ci bəndinə əsasən, ərazidə
yerləşən yaşayış və qeyri-yaşayış tikililərinin sökülməsi, eyni zamanda
qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq, qəzalı vəziyyətdə olan binaların
sökülməsindən sonra yeni yaşayış binası tikilənədək bu binalardan köçürülən
sakinlərin müvəqqəti olaraq kirayə edilmiş mənzillərdə yerləşdirilməsi üçün
lazımi maliyyə vəsaitinin ödənilməsi və həmin sakinlərə sökülmüş tikililərin
yerində tikiləcək yaşayış binasında müvafiq mənzillərin ayrılması qarşılıqlı
razılaşma əsasında “Pilot İnşaat-A” MMC-yə tapşırılmışdır.
Ş.Əzizbəyov küçəsi dalan 15 ev 7 ünvanında
yerləşən mübahisəli ev və torpaq sahəsi də “Pilot İnşaat-A” MMC-nin icarəsinə
verilmiş söküntüyə məruz qalan əraziyə daxil olmuşdur.
Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan
Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin (bundan sonra – Şəhərsalma
və Tikinti Məcəlləsi) 4.1-ci maddəsinə görə, şəhərsalma və tikinti fəaliyyəti
sahəsində dövlət siyasətinin məqsədi ərazilərin və yaşayış məntəqələrinin
sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsindən, fərdi maraqların qorunmasından,
insanların həyatına, sağlamlığına, əmlakına, həmçinin dövlətin
əmlak maraqlarına təhlükə yaranmasının və ya zərər vurulmasının qarşısının
alınmasından, ekoloji təhlükəsizliyin və ya ətraf mühitin mühafizəsinin təmin
edilməsindən, tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunmasından ibarətdir.
Həmin Məcəllənin 4.2-ci maddəsində
Azərbaycan Respublikası ərazisinin və ərazi hissələrinin planlaşdırılması yolu
ilə ərazilərin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, ərazilərdən səmərəli
istifadənin və ərazilərin dayanıqlı inkişafının təmin edilməsi, həmçinin
Azərbaycan Respublikası ərazisində insan üçün əlverişli və sağlam yaşayış, iş
və istirahət mühitinin yaradılması baxımından fərqlərin azaldılması və tədricən
aradan qaldırılması şəhərsalma və tikinti fəaliyyəti sahəsində dövlət
siyasətinin əsas istiqamətləri kimi göstərilmişdir.
Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin
17.5-ci maddəsinə əsasən, ərazi planlaşdırılması sənədlərinin hazırlanması
zamanı ictimai və fərdi maraqlar ədalətli şəkildə tarazlaşdırılmalıdır.
Nazirlər Kabinetinin adıçəkilən
Qərarı da insanların yaşaması və ya istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş tikinti
obyektlərində sağlam və təhlükəsiz yaşayışın təmin edilməsi məqsədini daşıyır.
Bu istiqamətdə hüquqi və fiziki şəxslərin mülkiyyətində və ya istifadəsində
olan torpaq sahələrinin mülki qanunvericiliyə uyğun olaraq onların razılığı ilə
dəyəri ödənilməklə əldə edilməsinə və ya həmin torpaq sahələrinin
əvəzləşdirilməsinə şəraitin yaradılması tikinti şirkətlərinin üzərinə bir
vəzifə kimi qoyulur.
Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki,
Mülki Məcəllənin 139.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, mülkiyyət hüququ və
daşınmaz əmlaka digər hüquqlar, bu hüquqların məhdudlaşdırılması, əmələ
gəlməsi, başqasına keçməsi və xitamı dövlət qeydiyyatına alınmalıdır. Mülkiyyət
hüququ, istifadə hüququ, ipoteka, servitutlar, habelə daşınmaz əmlaka digər
hüquqlar bu Məcəllədə və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda qeydə
alınmalıdır.
“Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri
haqqında” Qanunun 2-ci maddəsinə görə, daşınmaz əmlaka mülkiyyət və
digər əşya hüquqlarının dövlət qeydiyyatı Azərbaycan Respublikasının Mülki
Məcəlləsinə uyğun olaraq daşınmaz əmlaka hüquqların əmələ gəlməsinin,
məhdudlaşdırılmasının (yüklülüyünün) başqasına keçməsinin və bu hüquqlara xitam
verilməsinin dövlət tərəfindən tanınması və təsdiq edilməsi barədə hüquqi
aktdır.
Daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun
dövlət qeydiyyatına alınmasının məcburiliyinin qanunvericilikdə təsbit edilməsi
daşınmaz əmlakın konkret şəxsə məxsus olmasının müəyyən edilməsində dövlətin
publik-hüquqi marağının mövcudluğundan irəli gəlir (Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun “Poleks” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin şikayəti üzrə 2021-ci il
23 iyun tarixli Qərarı).
Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 2015-ci il 13 yanvar tarixli 439 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq
edilmiş “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunu qüvvəyə minənədək əldə edilmiş və yaranmış daşınmaz əmlak obyektləri üzərində
hüquqların əldə edilməsini təsdiq edən sənədlərin Siyahısı”nın (bundan sonra –
Siyahı) 1.11-ci bəndinə əsasən, Azərbaycan SSR Kommunal Təsərrüfatı Nazirliyi
tərəfindən verilmiş şəxsi mülkiyyət hüququ ilə evlərin inventarizasiya və
qiymətləndirilməsinə aid pasportlar evlərə dair mülkiyyət hüququnu təsdiq edən
sənəd kimi müəyyən edilmişdir.
Xüsusilə vurğulanmalıdır ki,
üzərində mülkiyyət hüquqları qeydiyyata alınmış yaşayış evinin torpaq sahəsinə
münasibətdə hüquqmüəyyənedici sənəd kimi texniki inventarlaşdırma orqanları
tərəfindən 2001-ci il yanvarın 1-dək tərtib olunmuş texniki pasport (həyətyanı
torpaq sahəsinin ölçüsü göstərildiyi halda) göstərilmişdir (Siyahının 2.4-cü
bəndi).
Beləliklə, Azərbaycan SSR-in
qanunvericiliyinə əsasən Azərbaycan SSR-in ərazisində səlahiyyətli orqanlar
tərəfindən yaşayış və bağ evləri, habelə onların altında olan və ya belə
evlərin tikintisi üçün ayrılmış torpaq sahələrinə dair mülkiyyət hüququ evlərin
inventarizasiya və qiymətləndirilməsinə aid pasportlar ilə müəyyən edildiyi
halda, mülkiyyət hüquqları qeydiyyata alınmış həmin yaşayış evinin torpaq
sahəsinə münasibətdə isə bu sənəd kimi (həyətyanı torpaq sahəsinin ölçüsü
göstərildiyi halda ) texniki pasport çıxış edir.
Mülki işin məhkəmələr tərəfindən
müəyyən edilmiş hallarından görünür ki, Şəxsi mülkiyyət hüququ ilə evlərin
texniki inventarizasiya və qiymətləndirilməsinə aid pasport ilə C.Rzayevin
mülkiyyətinin yerləşdiyi ünvanda torpağın ümumi sahəsi 332,7 kv.m (tikilinin
altında olan və həyətyanı sahə ilə birlikdə), açıq torpaq sahəsi 140,7 kv.m,
tikintinin sahəsi isə 192,0 kv.m göstərilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Əmlak
Məsələləri Dövlət Komitəsinin yanında Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidməti
(bundan sonra – Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidməti) tərəfindən
verilmiş Çıxarışa əsasən Bakı şəhəri, Nəsimi rayonu Ş.Əzizbəyov küçəsi dalan 5
ev 7 ünvanında yerləşən fərdi yaşayış evinin ½ hissəsi 14 noyabr 2009-cu ildən
C.Rzayevin xüsusi mülkiyyətinə, 0,01844 ha torpaq sahəsi isə ½ hissədə
onun istifadəsinə verilmişdir.
Qeyd edilməlidir ki, Bakı
Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 2 avqust 2019-cu il tarixli
qətnaməsi ilə C.Rzayevin həyətyanı torpaq sahəsindən məhrum edilməsinə görə
maddi ziyan tələbinə dair apellyasiya şikayəti təmin edilməmişdir. Apellyasiya
instansiyası məhkəməsi mövqeyini onunla əsaslandırmışdır ki, Daşınmaz Əmlakın
Dövlət Reyestri Xidməti tərəfindən verilmiş Çıxarışda göstərilənlərdən əlavə
ona başqa ölçüdə həyətyanı torpaq sahəsinin məxsus olması mötəbər sübutlarla
təsdiq olunmur.
Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası 13
yanvar 2020-ci il tarixli qərarı ilə C.Rzayevin kassasiya şikayətini qismən
təmin edərək göstərmişdir ki, apellyasiya instansiyası məhkəməsi mübahisəli
evin texniki pasportunun göstəricilərini nəzərə almamışdır. Məhkəmənin
qənaətinə görə, Texniki İnventarlaşdırma və Mülkiyyət hüquqlarının Qeydiyyatı
İdarəsinin 1996-cı ilin iyun ayında tərtib etdiyi Şəxsi mülkiyyət hüququ ilə
evlərin texniki inventarizasiya və qiymətləndirilməsinə aid pasport ilə
mülkiyyət hüquqları qeydiyyata alınmış yaşayış evinin torpaq sahəsi üzərində də
hüquqların əldə edilməsinə əsas verildiyindən, həmin torpaq sahəsi daşınmaz
əmlakın dövlət reyestrində qeydiyyata alınmasa da, C.Rzayevin qanuni
istifadəsində olan torpaq sahəsi hesab olunmalıdır.
Kassasiya instansiyası məhkəməsinin
göstərişinə əsasən işə yenidən baxan Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyası 1 sentyabr 2020-ci il tarixli qətnaməsində 1996-cı ilin iyun ayında
tərtib edilmiş texniki pasportun mövcud olub-olmamasına, həqiqiliyinə və
mötəbərliyinə hüquqi qiymət vermədən C.Rzayevə 140.7 kv.m. həyətyanı sahənin
½ hissəsinin məxsus olması nəticəsinə gəlmişdir.
Bununla bağlı Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakıları qeyd edir.
Mülki Prosessual Məcəllənin 217-ci
maddəsinə müvafiq olaraq, məhkəmənin qətnaməsi qanuni və əsaslı olmalıdır.
Qətnamə iş üzrə müəyyən edilmiş hallara və tərəflərin qarşılıqlı münasibətinə
uyğun əsaslandırılmalıdır. Məhkəmə (hakim) öz qətnaməsini yalnız məhkəmə
iclasında tədqiq olunmuş sübutlarla əsaslandırır.
Həmin Məcəllənin 218.1-ci maddəsinə
görə, qətnamə çıxarıldıqda hakim sübutları qiymətləndirir, iş üçün əhəmiyyətli
olan nə kimi halların müəyyən edildiyini, nə kimi halların müəyyən
edilmədiyini, tərəflərin hansı hüquqi münasibətdə olmalarını, həmin iş üzrə
hansı qanunun tətbiq edilməli olduğunu və iddianın təmin olunub-olunmadığını
müəyyən edir.
Qeyd olunan maddələrin tələblərinə
görə, qətnamə çıxarıldıqda hakim mülki iş üzrə toplanmış, həmin iş üzrə
əhəmiyyət kəsb edən, məhkəmə iclasında tədqiq olunmuş sübutları
qiymətləndirməlidir. Bunun üçün işin konkret halları və həmin halları təsdiq və
ya inkar edən, işin düzgün həlli üçün əhəmiyyətə malik olan sübutlar müəyyən
olunmalıdır. İş üçün əhəmiyyəti olan hallar dedikdə isə hər bir tərəfin öz
tələblərinin və ya etirazlarının əsası kimi istinad etdiyi və məhkəmə iclasında
tədqiq olunmuş sübutlarla təsdiq və ya rədd olunan hallar başa düşülür
(Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki
Məcəlləsinin 228.2-ci maddəsinin Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual
Məcəlləsinin 53, 149.2.3 və 218-ci maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh
edilməsinə dair” 2016-cı il 12 iyul tarixli Qərarı).
Eyni zamanda sübutetmənin son
mərhələsi məhkəmə tərəfindən bütün sübutların yoxlanılması əsasında verilən
yekun hüquqi qiymətdir. İş üzrə qərarın əsasında yalnız obyektiv, qərəzsiz,
hərtərəfli və tam yoxlanılmış sübutlar dayana bilər. Sübutların bu cür
qiymətləndirilməsi məhkəmə iclasında sübutetmə predmetinə daxil olan tərəflərin
bildirdiyi bütün faktların hərtərəfli, tam və qərəzsiz tədqiqi əsasında və
yalnız qanuna əsaslanaraq hakim tərəfindən həyata keçirilir. Hər bir sübut
aidiyyət, mümkünlük, mötəbərlik nöqteyi- nəzərindən, bütün sübutların məcmusu
isə iş üzrə sübut edilməli olan faktların yetərliliyi baxımından
qiymətləndirilir. Heç bir sübut məhkəmə üçün əvvəlcədən müəyyən edilmiş qüvvəyə
malik deyil (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin VII hissəsinin Azərbaycan Respublikasının
mülki prosessual qanunvericiliyi baxımından şərh edilməsinə dair” 2019-cu il 18
mart tarixli Qərarı).
Beləliklə, Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu hesab edir ki, məhkəmə tərəfindən istinad edilən sübutlar və dəlillər,
rəhbər tutulan normalar qətnamədə göstərilməklə, onların hüquqi cəhətdən
əsaslandırılmasının vacibliyi xüsusilə vurğulanmalıdır. Məhkəmə sübutlara
istinad etməklə kifayətlənməməli, hər bir sübutun, o cümlədən mülkiyyət
hüququnu təsdiq edən sənədin məzmununu qətnamədə şərh etməli, sübutlar
əlaqələndirilməli, araşdırılan sübutların qəbul edilib-edilməməsinin səbəbləri
aydın göstərilməlidir. Məhkəmə qətnaməsinin əsaslandırılmış olması məhkəmənin
iş üzrə gəldiyi nəticə üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən hüquqi sənədlərin
araşdırılmasını və qətnamədə göstərilən nəticələrin həmin sübutlarla təsdiq
olunmasını ehtiva edir.
Yuxarıda göstərildiyi kimi,
Siyahının 1.11-ci bəndinə müvafiq olaraq, şəxsi mülkiyyət hüququ ilə evlərin
inventarizasiya və qiymətləndirilməsinə aid pasport həyətyanı torpaq sahəsinə
deyil, evlərə dair mülkiyyət hüququnu təsdiqləyən sənəddir.
“Torpaq islahatı
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra – “Torpaq islahatı
haqqında” Qanun) 9-cu maddəsinə əsasən isə vətəndaşların qanuni istifadəsindəki
fərdi yaşayış evlərinin, həyətyanı sahələrin, fərdi, kollektiv və kooperativ
bağların, dövlət bağçılıq təsərrüfatının idarəçiliyindəki bağların altında olan
torpaqlar qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada əvəzsiz olaraq onların
mülkiyyətinə verilir. Yəni vətəndaş tərəfindən həyətyanı sahələrin qanuni
istifadəsinin yalnız texniki pasport ilə təsdiq edilməsi bu ərazinin əvəzsiz
olaraq onun mülkiyyətinə verilməsini ehtiva edir.
Lakin Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin
Mülki Kollegiyası 1 sentyabr 2020-ci il tarixli qətnaməsində Şəxsi mülkiyyət
hüququ ilə evlərin texniki inventarizasiya və qiymətləndirilməsinə aid
pasportun həqiqiliyini və mötəbərliyini (müxtəlif tarixli həmin sənədlərin
surət olmaqla lazımi qaydada təsdiq olunub-olmamasını və s.) araşdırmadan,
mübahisəli həyətyanı sahə üzərində həyata keçirilən istifadə hüququnun qanuni
olub-olmamasını tədqiq etmədən, Siyahının 2.4-cü bəndini və “Torpaq islahatı
haqqında” Qanunun 9-cu maddəsini tətbiq etmişdir.
Halbuki, mülki prosessual
qanunvericilik mübahisələrin həlli zamanı məhkəmələrə aşağıdakı imkanları
təqdim etmişdir:
- işə baxılarkən
kömək üçün zəruri texniki, digər bilik və düşüncəyə malik olan şəxslərə -
mütəxəssislərə müraciət etmək;
- yazılı və ya maddi
sübutları məhkəməyə təqdim etmək mümkün olmadıqda və ya məhkəməyə gətirmək
çətin olduqda onları olduğu və ya saxlandığı yerdə müayinə və tədqiq etmək;
- işə baxılarkən
xüsusi bilik tələb olunan sualları izah etmək üçün işdə iştirak edən şəxsin
vəsatəti və ya öz təşəbbüsü ilə ekspertiza təyin etmək və s. (Mülki Prosessual
Məcəllənin 64.1, 79.1 və 97.1-ci maddələri).
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyası isə iş üzrə həyətyanı torpaq sahəsinin ½ hissəsi ilə bağlı həqiqətə
nail olmaq üçün qanunvericiliyin ona verdiyi mümkün vasitələrdən istifadə
etməmiş və mübahisənin qanuni həllinə yönəlmiş yuxarıda göstərilən müvafiq
maddi və prosessual hüquq normalarının tətbiqində səhvə yol vermişdir.
Göstərilənlərlə yanaşı qeyd
edilməlidir ki, apellyasiya instansiyası məhkəməsi Daşınmaz Əmlakın Dövlət
Reyestri Xidməti tərəfindən verilmiş Çıxarışı nəzərə almamaqla yanaşı,
mübahisəni həll edərkən həmin sənədə hansı səbəblə istinad etməməsini də
göstərməmişdir.
Məhkəmənin həqiqətə nail olması üçün
işin hərtərəfli, tam və obyektiv tədqiqinə lazımi şəraitin yaradılmaması,
sübutlara obyektiv, qərəzsiz, hərtərəfli və tam baxdıqdan sonra onların tətbiq
edilməli hüquq normalarına müvafiq olaraq qiymətləndirilməməsi nəticəsində
qəbul edilən məhkəmə aktları qanunilik və əsaslılıq meyarlarına cavab
vermədiyindən onların ədalətli olması şübhə altına alınır (Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun F.Cavadov və V.Aslanovun şikayəti üzrə 2008-ci il 30
dekabr tarixli, X.Xəlilovun şikayəti üzrə 2009-cu il 16 yanvar tarixli,
N.Manafovun şikayəti üzrə 2009-cu il 13 iyul tarixli, A.Şoşanovun şikayəti üzrə
2015-ci il 11 fevral tarixli və s. Qərarları).
Kassasiya instansiyası məhkəməsinin
əsas təyinatını və həmin instansiyada işə baxmanın hədlərini müəyyənləşdirən
Mülki Prosessual Məcəllənin 416-cı maddəsinə əsasən, bu məhkəmə apellyasiya
instansiyası məhkəməsi tərəfindən maddi və prosessual hüquq normalarının düzgün
tətbiq edilməsini yoxlayır.
Maddi və prosessual hüquq
normalarının pozulması və ya düzgün tətbiq olunmaması, o cümlədən maddi və
prosessual hüququn tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin vahidliyinin pozulması
apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qətnamə və qərardadının ləğv edilməsi
üçün əsasdır. Prosessual hüquq normalarının pozulması və ya düzgün tətbiq
olunmaması qətnamənin yaxud qərardadın ləğv edilməsi üçün o vaxt əsas ola bilər
ki, bu pozuntu düzgün qətnamə qəbul edilməməsi ilə nəticələnsin və ya
nəticələnə bilsin (Mülki Prosessual Məcəllənin 418.1 və 418.3-cü maddələri).
Mülki Prosessual Məcəllənin 418.2-ci
maddəsinə görə, bu Məcəllənin 386-cı maddəsində göstərilən hallarda maddi hüquq
normaları pozulmuş və ya düzgün tətbiq olunmamış hesab edilir. Həmin Məcəllənin
386-cı maddəsinə əsasən, maddi hüquq normaları o halda pozulmuş və ya düzgün
tətbiq edilməmiş hesab edilir ki, məhkəmə hüququn tətbiq edilməsində səhv
buraxsın, tətbiq edilməli olan qanunu və ya digər normativ hüquqi aktı tətbiq
etməsin, yaxud qanunu səhv təfsir etsin.
Lakin Ali Məhkəmənin Mülki
Kollegiyası hazırkı iş üzrə apellyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən maddi
və prosessual hüquq normalarının düzgün tətbiq edilmədiyinə, habelə normaların
səhv təfsirinə lazımi diqqət yetirmədən, 6 aprel 2021-ci il tarixli qərarı ilə
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 1 sentyabr 2020-ci il
tarixli qətnaməsini dəyişdirmədən saxlamışdır ki, nəticədə ərizəçinin
Konstitusiyanın 60-cı maddəsində təsbit olunmuş hüquq və azadlıqların məhkəmə
təminatı hüququ pozulmuşdur.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə
alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki, C.Rzayevin
“Pilot İnşaat-A” MMC-yə qarşı mülkiyyətində olan evindən və istifadəsində olan
həyətyanı torpaq sahəsindən məhrum edilməsi nəticəsində vurulmuş maddi və
mənəvi ziyanın, habelə xərclərin ödənilməsi tələbinə dair mülki iş üzrə Ali
Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının 6 aprel 2021-ci il tarixli qərarı
“istifadəsində olan həyətyanı torpaq sahəsindən məhrum edilməsi nəticəsində
165 322,5 manatın “Pilot İnşaat-A” MMC-dən alınaraq C.Rzayevə ödənilməsinə
dair” hissəsində Konstitusiyanın 60-cı maddəsinə, Mülki Prosessual
Məcəllənin 416, 418.1-418.3-cü maddələrinə uyğun olmayan hesab edilməli,
müvafiq məhkəmə aktı həmin hissədə icra edilməməli və işə həmin
hissədə bu Qərarda əks olunmuş hüquqi mövqelərə uyğun olaraq
Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş
qaydada yenidən baxılmalıdır.
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V və IX hissələrini, “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 52, 62, 63, 65-67 və
69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. C.Rzayevin “Pilot
İnşaat-A” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinə qarşı mülkiyyətində olan evindən və
istifadəsində olan həyətyanı torpaq sahəsindən məhrum edilməsi nəticəsində
vurulmuş maddi və mənəvi ziyanın, habelə xərclərin ödənilməsi tələbinə dair
mülki iş üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 6
aprel 2021-ci il tarixli qərarı “istifadəsində olan həyətyanı torpaq sahəsindən
məhrum edilməsi nəticəsində 165 322,5 manatın “Pilot İnşaat-A” Məhdud
Məsuliyyətli Cəmiyyətindən alınaraq C.Rzayevə ödənilməsinə dair” hissəsində
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı
maddəsinə, Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin
416, 418.1-418.3-cü maddələrinə uyğun olmayan hesab edilsin, müvafiq məhkəmə
aktı həmin hissədə icra edilməsin və işə həmin hissədə bu Qərarda əks olunmuş
hüquqi mövqelərə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual
qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada yenidən baxılsın.
2. Qərar dərc
olunduğu gündən qüvvəyə minir.
3. Qərar Azərbaycan
Respublikasının rəsmi dövlət qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin, habelə Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi internet
saytında yerləşdirilsin.
4. 
Qərar qətidir, heç bir orqan və ya
şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir oluna bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
