AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan
Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun
Q Ə R A R I
“Poleks” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin şikayəti
üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin
Mülki Kollegiyasının 17 noyabr 2020-ci il tarixli qərarının Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına
dair
23 iyun 2021-ci il Bakı
şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev
(sədr), Sona Salmanova, Humay Əfəndiyeva (məruzəçi-hakim), Rövşən İsmayılov,
Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən
ibarət tərkibdə,
məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun 27.2 və 34-cü maddələrinə və Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə müvafiq olaraq,
konstitusiya məhkəmə icraatının yazılı prosedur qaydasında keçirilən məhkəmə
iclasında “Poleks” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin şikayəti üzrə Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 17 noyabr 2020-ci il tarixli
qərarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına
uyğunluğunun yoxlanılmasına dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə hakim H.Əfəndiyevanın məruzəsini, ərizəçinin şikayətini və iş
materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
“Poleks” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti (bundan
sonra – “Poleks” MMC) Səkinə Babayevaya qarşı yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinin
bazar qiymətlərinə uyğun qiymətləndirilib, ədalətli kompensasiyanın müəyyən
edilərək cavabdehə ödənilməsi tələbi ilə məhkəməyə müraciət etmişdir.
S.Babayeva isə “Poleks” MMC-yə qarşı qeyri-yaşayış sahəsinin sökülməsinin
qanunsuz hesab edilməsi, kompensasiyanın, əldən çıxmış faydanın, faizlərin və mənəvi
zərərin əvəzinin ödənilməsi barədə qarşılıqlı iddia qaldırmışdır.
Bakı şəhəri Nərimanov Rayon Məhkəməsinin 3 sentyabr
2019-cu il tarixli qətnaməsi ilə ilk iddia tam, qarşılıqlı iddia qismən təmin
edilərək “Poleks” MMC tərəfindən S.Babayevaya 347 600 manat pul vəsaitinin ödənilməsi
qət edilmişdir.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının
27 fevral 2020-ci il tarixli qətnaməsi ilə S.Babayevanın apellyasiya şikayəti
qismən təmin edilərək birinci instansiya məhkəməsinin qətnaməsi qarşılıqlı
iddianın təmin olunması hissəsində ləğv olunmuşdur. Həmin hissədə qarşılıqlı
iddia qismən təmin olunaraq, “Poleks” MMC-nin S.Babayevaya məxsus qeyri-yaşayış
sahəsinin sökülməsi ilə bağlı hərəkətlərinin qanunsuz hesab edilməsi, ümumilikdə
816 500 manat maddi ziyan və 10 000 manat mənəvi ziyana görə
kompensasiyanın tutularaq S.Babayevaya ödənilməsi qət edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının (bundan sonra – Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası) 17 noyabr
2020-ci il tarixli qərarı ilə “Poleks” MMC-nin kassasiya şikayəti təmin
olunmamış, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 27 fevral 2020-ci
il tarixli qətnaməsi dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
“Poleks” MMC Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) şikayətlə
müraciət edərək Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının 17 noyabr 2020-ci il
tarixli qərarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (bundan
sonra – Konstitusiya) 60-cı maddəsinin I hissəsinə, Azərbaycan Respublikası
Mülki Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Prosessual Məcəllə) 416,
418.1 və 418.2-ci maddələrinə uyğun olmayan hesab olunması barədə qərar qəbul
edilməsini xahiş etmişdir.
Şikayətdə göstərilmişdir ki, “Azərbaycan
Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə
minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə haqqında” Azərbaycan Respublikasının
2012-ci il 29 iyun tarixli Qanununun tətbiqi barədə Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 2012-ci il 4 sentyabr tarixli 695 nömrəli Fərmanının 1.8-ci bəndinə
əsasən, Bakı şəhərinin bir sıra rayonlarının ərazisində abadlıq-quruculuq işlərinin
davam etdirilməsi, qəzalı vəziyyətdə olan binaların sökülərək, yerində müasir tələblərə
uyğun yenilərinin tikilməsi və qəzalı vəziyyətdə olan binalarda yaşayan sakinlərin
mənzil-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti 25 fevral 2016-cı il tarixli, 86 nömrəli “Bakı şəhərinin
Suraxanı, Nəsimi, Xətai, Nərimanov, Nizami, Yasamal, Səbail, Pirallahı və Xəzər
rayonlarının sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair əlavə tədbirlər
barədə” Qərar (bundan sonra – Nazirlər Kabinetinin Qərarı) qəbul etmişdir.
Həmin Qərarın icrasını təmin etmək və Bakı şəhəri Nərimanov
rayonunun Tələt Şıxəliyev, Qarabağ, Əhmədbəy Ağaoğlu küçələri və Xətai
prospektinin kəsişməsində yeni hündürmərtəbəli, çoxmənzilli yaşayış binalarının
tikintisinin təmin edilməsi məqsədilə, Bakı şəhəri Nərimanov Rayon İcra
Hakimiyyətinin başçısı 24 oktyabr 2016-cı il tarixli 84 nömrəli Sərəncam
(bundan sonra – Bakı şəhəri Nərimanov
Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Sərəncamı) vermişdir. Sərəncama əsasən Nərimanov
rayonunun Tələt Şıxəliyev, Qarabağ, Əhmədbəy Ağaoğlu küçələri və Xətai
prospektinin kəsişməsində 2,99 ha torpaq sahəsi “Poleks" MMC-nin daimi
istifadəsinə verilmişdir.
30 oktyabr 2016-cı il tarixində Nərimanov Rayon
İcra Hakimiyyəti ilə "Poleks" MMC arasında Nazirlər Kabinetinin Qərarının
icrasının təmin edilməsi məqsədilə müqavilə imzalanmışdır. Müqaviləyə əsasən
sözügedən ərazidə qəzalı vəziyyətdə olan, şəhərsalma prinsiplərinə cavab verməyən
yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinin sökülməsi, yaşayış evlərində yaşayan
sakinlərin köçürülməsi, bununla əlaqədar olaraq onlara aylıq kirayə haqqının ödənilməsi,
hər bir mənzil mülkiyyətçisinin inşa ediləcək çoxmərtəbəli yaşayış binasında sökülən
mənzillərin sahəsindən 20% artıq olmaqla yaşayış sahəsi ilə təmin edilməsi və
digər xidmətlərin göstərilməsi "Poleks" MMC-yə həvalə edilmişdir.
Şikayətdə həmçinin qeyd edilmişdir ki, Bakı şəhəri
Nərimanov rayonu Xətai prospekti ev 29 ünvanında yerləşən, yaşayış sahələri 19
kv.m olan iki mənzil S.Babayevanın adına xüsusi mülkiyyət kimi qeydiyyatdan
keçmiş, həmin ünvanda yerləşən 49,4 kv.m qeyri-yaşayış sahəsi qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş qaydada S.Babayeva tərəfindən satın alınmışdır. Lakin
S.Babayeva ümumi sahəsi 240 kv.m olması iddia edilən, mülkiyyət hüququ əsasında
ona məxsus olması və bu hüququn dövlət reyestrində qeydiyyata alınması müəyyən
edilməyən, faktiki istifadəsində olan
qeyri-yaşayış sahəsinin sökülməsinə görə kompensasiya tələb etmişdir.
Halbuki, Bakı şəhəri Nərimanov Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Sərəncamına əsasən,
"Poleks" MMC yalnız sahə mülkiyyətçiləri qarşısında müvafiq öhdəliklər
daşıyır.
Ərizəçinin qənaətinə görə, məhkəmələr tərəfindən
ümumilikdə 816 500 manat (o cümlədən mübahisəli 152,6 kv.m sahənin dəyəri
648 500 manat) maddi ziyana görə və 10 000 manat mənəvi ziyana görə
kompensasiyanın “Poleks” MMC-dən tutularaq S.Babayevaya ödənilməsinin qət edilməsi
əsassız olmuşdur. Özbaşına tikiliyə görə kompensasiyanın ödənilməsi əsaslı deyil
və hətta belə bir kompensasiya təyin olunarsa da, tikilinin hüquqi vəziyyəti ödəniləcək
məbləğə təsir etməlidir. Həmçinin, məhkəmələr tərəfindən mübahisəli sahəyə dair
icarə müqaviləsinin mövcud olması müəyyən edilsə də, özbaşına tikinti aparmış şəxsin
onu icarəyə vermək və digər əqdlər bağlamaq səlahiyyətinin olub-olmamasına Azərbaycan
Respublikası Mülki Məcəllənin 180.2-ci maddəsinin tələbləri baxımından hüquqi
qiymət verilməmişdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu şikayətlə bağlı ilk
növbədə mülkiyyət hüququnun yaranması əsaslarını və qaydalarını müəyyən edən
qanunvericilik normalarının nəzərdən keçirilməsini zəruri hesab edir.
Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət toxunulmazdır
və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Hər
kəsin mülkiyyət hüququ vardır. Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir.
Mülkiyyət hüququ, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur
(Konstitusiyanın 13-cü maddəsinin I hissəsi, 29-cu maddəsinin I və II hissələri).
Mülkiyyət hüququnun məzmunu Konstitusiyanın
13-cü maddəsinin müddəaları nəzərə alınmaqla başa düşülməlidir. Vətəndaş cəmiyyətinin
mühüm institutu olan mülkiyyət iqtisadiyyatın inkişafının əsasını təşkil edən ən
vacib amillərdəndir. Buna görə də mülkiyyət Konstitusiyanın 13-cü maddəsi ilə
toxunulmaz elan olunaraq dövlət tərəfindən qorunur. Mülkiyyət hüququ isə cəmiyyətdəki
hər bir fərdin azadlığının əsası kimi çıxış edir, şəxsiyyətin inkişafı və azad
sahibkarlıq üçün zəruri şərtdir. Dövlət mülkiyyət hüququnun səmərəli həyata
keçirilməsinə qanunsuz müdaxilələrdən çəkinməli və onların qarşısını almalıdır
(Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
107-2.1 və 107-5.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2011-ci il 16 dekabr
tarixli Qərarı).
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan
sonra – Mülki Məcəllə) 139.1-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyət hüququ və daşınmaz əmlaka
digər hüquqlar, bu hüquqların məhdudlaşdırılması, əmələ gəlməsi, başqasına keçməsi
və xitamı dövlət qeydiyyatına alınmalıdır. Mülkiyyət hüququ, istifadə hüququ,
ipoteka, servitutlar, habelə daşınmaz əmlaka digər hüquqlar bu Məcəllədə və
qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallarda qeydə alınmalıdır.
Daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun dövlət
qeydiyyatına alınmasının məcburiliyinin qanunvericilikdə təsbit edilməsi
daşınmaz əmlakın konkret şəxsə məxsus olmasının müəyyən edilməsində dövlətin
publik hüquqi marağının mövcudluğundan irəli gəlir. Bu maraq şəxslərin
hüquqlarının səmərəli müdafiəsi və mülki dövriyyənin sabitliyinin təmin edilməsində
ifadə olunur.
“Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun 2-ci maddəsinə əsasən, daşınmaz əmlaka mülkiyyət və
digər əşya hüquqlarının dövlət qeydiyyatı Mülki Məcəlləyə uyğun olaraq daşınmaz
əmlaka hüquqların əmələ gəlməsinin, məhdudlaşdırılmasının (yüklülüyünün)
başqasına keçməsinin və bu hüquqlara xitam verilməsinin dövlət tərəfindən
tanınması və təsdiq edilməsi barədə hüquqi aktdır. Lakin nəzərə alınmalıdır ki,
bu akt özlüyündə əmlak hüququnun yaranması, dəyişdirilməsi və ona xitam verilməsinin
əsasını təşkil etmir.
Belə ki, Mülki Məcəllənin mülki hüquqların və vəzifələrin
əmələ gəlməsinin ümumi əsaslarını müəyyən edən 14-cü maddəsinə görə, mülki hüquqlar və vəzifələr mülki
qanunvericilikdə nəzərdə tutulan əsaslardan, habelə fiziki və hüquqi şəxslərin
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasa da, mülki qanunvericiliyin prinsiplərinə görə
mülki hüquqlar və vəzifələr doğuran hərəkətlərindən əmələ gəlir. Mülki
hüquqların və vəzifələrin əmələ gəlməsi əsasları Məcəllənin 14.2-ci maddəsində
sadalanmışdır. Həmin Məcəllənin 14.3-cü maddəsinə əsasən, əgər qanunla əmlak
hüquqlarının yaranması üçün ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa, dövlət
qeydiyyatına alınmalı əmlak hüquqları onların qeydə alındığı andan əmələ gəlir.
Daşınmaz əmlak üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı üçün əsaslar isə Məcəllənin
139-1-ci maddəsində əks olunmuşdur.
Mülki Məcəllənin 146.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq,
daşınmaz əmlaka sahiblik və istifadə hüququ onun barəsində əqdin notariat
qaydasında təsdiq edildiyi andan əmələ gəlir (məhkəmə qərarı və ya digər qanuni
qüvvəyə malik olan və barəsində şikayət verilə bilməyən qərar əsasında yaranan
hüquq istisna olmaqla). Məcəllənin 146.2-ci maddəsinə əsasən, daşınmaz əmlak üzərində
sərəncam vermək hüququ həmin əmlakın daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində ərazilər
üzrə qeydiyyatı tarixindən əmələ gəlir.
Eyni zamanda, Mülki Məcəllənin Mülkiyyət hüququnun əldə
edilməsi və itirilməsi adlanan 9-cu fəslinin 1-ci paraqrafı ilə daşınmaz əşyalara
mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi qaydaları tənzimlənmişdir.
Həmin paraqrafda yer alan 180-cı maddəyə əsasən, tikinti məqsədləri üçün ayrılmayan torpaq sahəsində və ya
buna lazımi icazələr almadan və ya şəhərsalma və tikinti normalarını və
qaydalarını ciddi surətdə pozmaqla tikilmiş yaşayış evi, digər tikili,
qurğu və ya başqa daşınmaz əmlak özbaşına tikinti sayılır. Özbaşına tikinti
aparmış şəxs ona mülkiyyət hüququ əldə etmir. Onun tikintiyə dair sərəncam vermək
- onu satmaq, bağışlamaq, icarəyə vermək, digər əqdlər bağlamaq ixtiyarı
yoxdur. Özbaşına tikintiyə mülkiyyət hüququ məhkəmə tərəfindən o şəxs üçün
tanına bilər ki, tikinti aparılmış torpaq sahəsi onun mülkiyyətində olsun. Əgər
tikintinin saxlanması digər şəxslərin hüquqlarını və qanunla qorunan mənafelərini
pozursa və ya fiziki şəxslərin həyatı və sağlamlığı üçün təhlükə yaradırsa,
göstərilən şəxsin özbaşına tikintiyə mülkiyyət hüququ tanına bilməz. Tikinti məqsədləri
üçün ayrılmayan torpaq sahəsində və ya buna lazımi icazələr almadan və ya şəhərsalma
və tikinti normalarını və qaydalarını ciddi surətdə pozmaqla tikilmiş bina və
qurğular müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının və ya maraqlı tərəfin müraciəti
üzrə qəbul edilmiş məhkəmənin qərarı əsasında sökülə bilər
Beləliklə, qanunverici özbaşına tikililərə dair
hüquqi tənzimləmə qaydalarını təsbit edərək
onun üzərində mülkiyyət hüququnun yaranması şərtlərini müəyyən etmişdir.
Bunlara tikinti aparılan torpaq sahəsinin tikən şəxsin mülkiyyətində olması,
tikilinin saxlanılmasının digər şəxslərin hüquq və qanunla qorunan maraqlarını
pozmaması və ətrafdakıların həyat və sağlamlığı üçün təhlükə yaratmamasıdır. Bu
şərtlərdən birinin mövcud olmaması məhkəmələr tərəfindən özbaşına tikili üzərində
mülkiyyət hüququnun tanınmasını istisna edir.
Göstərilən şərtlər mövcud olarsa, məhkəmə özbaşına
tikili üzərində mülkiyyət hüququnu tanıya bilər və belə tanıma Mülki Məcəllənin
139-1.1.4-cü maddəsinə uyğun olaraq, daşınmaz əmlak üzərində hüquqların dövlət
qeydiyyatı üçün əsası təşkil edir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, Mülki
Məcəllənin 180.3-cü maddəsində qeyd edilən “torpaq sahəsinin tikintini aparan şəxsin
mülkiyyətində olması” ifadəsi nəinki daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində
qeydiyyata alınmış torpaq sahələrini, həm də qanuni əsaslarla şəxslərin
sahibliyində olan sahələri ehtiva edir. Belə yanaşma Mülki Məcəllənin 157.8-ci
maddəsinin mənasından irəli gəlir. Belə ki, göstərilən maddəyə əsasən, mülkiyyətçi
hüquqları mülkiyyətçi olmasa da, bu Məcəllədə və ya müqavilədə nəzərdə tutulan əsasla
əmlaka sahiblik edən şəxsə də mənsubdur.
O da qeyd edilməlidir ki, şəxsin lazımi icazələr
almadan və ya şəhərsalma və tikinti normalarını və qaydalarını ciddi surətdə
pozmaqla mülkiyyətində olan tikililərə artırılmaların aparılması da özbaşına tikili
hesab edilir.
Mülki işin məhkəmələr
tərəfindən müəyyən edilmiş hallarından görünür ki, Bakı şəhəri Nərimanov rayonu
Xətai prospekti 29 ünvanında yerləşən, ümumi sahələri 19 kv.m olan 3 və 4 saylı
mənzillər, həmçinin eyni ünvanda zirzəmidə yerləşən ümumi sahəsi 49,4 kv.m olan
qeyri-yaşayış sahəsi S.Babayevanın mülkiyyətində olmuşdur. Müxtəlif dövrlərdə
rekonstruksiya işləri aparılmış və həmin sahələr faktiki artırılaraq 240 kv.m
olmuşdur.
Birinci instansiya məhkəməsinin özbaşına tikili
kimi müəyyən etdiyi mübahisəli qeyri-yaşayış sahəsinin hüquqi statusunun tənzimlənməsinə
dair apellyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən tətbiq edilən Mülki Məcəllənin
157.8 və 158.4-cü maddələri ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakıları
qeyd etməyi zəruri hesab edir.
Qeyd olunduğu kimi, Mülki Məcəllənin 157.8-ci maddəsinə
əsasən, mülkiyyətçi hüquqları mülkiyyətçi olmasa da, bu Məcəllədə və ya müqavilədə
nəzərdə tutulan əsasla əmlaka sahiblik edən şəxsə də mənsubdur. Həmin Məcəllənin
158.4-cü maddəsinə görə, mülkiyyətçi olmayan şəxsin əmlak hüquqları istənilən şəxs,
o cümlədən mülkiyyətçi tərəfindən pozulmaqdan müdafiə edilir.
Beləliklə, Mülki Məcəllənin 157.8-ci maddəsinin mətnindən
göründüyü kimi, bu normanın tətbiq edilməsi üçün şəxsin əmlaka bu Məcəllədə və
ya müqavilədə nəzərdə tutulmuş əsaslarla sahiblik etməsi, 158.4-cü maddəsinin mətninə
görə isə mülkiyyətçi olmayan şəxsin müdafiə olunması üçün onun əmlak hüquqlarının
olması tələb olunur.
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin bir sıra qərarlarında
formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə əsasən, tələbin xarakteri əmlak maraqlarının
mövcudluğunu nəzərdə tutduğu hallarda, belə maraq yalnız o zaman “əmlak” hesab
oluna bilər ki, daxili qanunvericilikdə onun əsasları müəyyən edilsin (Kopecky
Slovakiyaya qarşı iş üzrə 2004-cü il 28 sentyabr tarixli, Belane Nagy
Macarıstana qarşı iş üzrə 2016-cı il 13 dekabr tarixli, Radomilja və digərləri
Xorvatiyaya qarşı iş üzrə 2018-ci il 20 mart tarixli Qərarlar).
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun formalaşdırdığı
hüquqi mövqeyə əsasən, əşya ilə əlaqədar yaranan əmlak hüquqlarının təkcə
mülkiyyətçiyə deyil, həm də əmlaka qanuni əsaslarla sahiblik edən şəxsə də mənsub
ola bilməsi, qanunvericilikdə bu hüquqların istənilən şəxs, o cümlədən mülkiyyətçi
tərəfindən pozulmaqdan müdafiə edilməsinin nəzərdə tutulması qanuni
sahiblərin də əmlak hüquqları ilə bağlı mənafelərinə dəyən zərərə görə tələb
hüququnun olmasını göstərir (N.Qədirovun şikayəti üzrə 2017-ci il 18
dekabr tarixli Qərar).
Lakin
apellyasiya instansiyası məhkəməsi mübahisəli tikili üzərində həyata keçirilən
sahibliyin qanuni olub-olmamasını, həmin binaya dair hansı əmlak hüquqlarının
mövcud olduğunu araşdırmadan və gəldiyi nəticəni əsaslandırmadan Mülki Məcəllənin
yuxarıda göstərilən normalarını tətbiq etmişdir.
Bununla əlaqədar olaraq Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu qeyd edir ki, Mülki Prosessual Məcəllənin 217.1-ci maddəsinə görə, məhkəmənin
qətnaməsi qanuni və əsaslı olmalıdır. Həmin Məcəllənin 218.1-ci maddəsinə əsasən,
qətnamə çıxarıldıqda hakim sübutları qiymətləndirir, iş üçün əhəmiyyətli olan nə
kimi halların müəyyən edildiyini, nə kimi halların müəyyən edilmədiyini, tərəflərin
hansı hüquqi münasibətdə olmalarını, həmin iş üzrə hansı qanunun tətbiq edilməli
olduğunu və iddianın təmin olunub-olunmadığını müəyyən edir.
Məhkəmələr səlahiyyətləri çərçivəsində qanuna
uyğun, dəqiq, hər hansı üstünlüyə, ayrı-seçkiliyə və ya qərəzə yol vermədən, tərəflərin
bərabərliyi və çəkişmə prinsiplərinə əməl etməklə, işlərə hərtərəfli baxaraq hər
kəsin ədalətli məhkəmə araşdırılması hüququnu təmin etməlidirlər. Məhkəmənin qətnaməsi
qanuni və əsaslı olmalıdır. Qətnamə iş üzrə müəyyən edilmiş həqiqi hallara və tərəflərin
qarşılıqlı münasibətinə uyğun əsaslandırılmalıdır (Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun İ.Ağayevin şikayəti üzrə 2013-cü il 22 yanvar tarixli Qərarı).
Kassasiya
instansiyası məhkəməsinin əsas təyinatını və həmin instansiyada işə baxmanın hədlərini
müəyyənləşdirən Mülki Prosessual Məcəllənin 416-cı maddəsinə əsasən,
bu məhkəmə apellyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən maddi və prosessual
hüquq normalarının düzgün tətbiq edilməsini yoxlayır.
Lakin Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası hazırkı iş
üzrə apellyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən maddi və prosessual hüquq
normalarının düzgün tətbiq edilməməsinə lazımi diqqət yetirməmiş, 17 noyabr 2020-ci
il tarixli qərarı ilə Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 27
fevral 2020-ci il tarixli qətnaməsini dəyişdirmədən saxlamışdır.
Kassasiya instansiyası məhkəməsinin mövqeyi ondan
ibarət olmuşdur ki, “Torpaqların dövlət
ehtiyacları üçün alınması haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan
sonra – “Torpaqların dövlət ehtiyacları üçün alınması haqqında” Qanun) 7.3.2-ci
maddəsinə əsasən, siyahıya alma dövründə yazılı sənədlərlə təsdiq edilən
torpaqla bağlı qanuni, lakin dövlət qeydiyyatına alınmamış mülkiyyət, istifadə
və ya icarə hüquqları olan şəxslər (Bu Qanun qüvvəyə minənədək torpaq üzərində
mülkiyyət, icarə və ya istifadə hüquqlarının əmələ gəlməsi üçün əsas olan dövlət
orqanının və bələdiyyənin aktlarının və müqavilənin qanunvericiliyin tələblərinə
riayət etməməklə qəbul edilməsi və ya bağlanması şəxsin torpaqla bağlı
hüquqlarının qanunsuz hesab edilməsi üçün əsas ola bilməz), 7.3.3-cü maddəsinə görə
isə ikinci əldən icarəyə verən qismində icarəçi, üçüncü şəxslərə istifadəyə verən
qismində istifadəçi və ya istifadəçi ilə şifahi və ya yazılı həqiqi sübutla təsdiq
edilən razılaşma əsasında torpağı qısa müddətli istifadə edən şəxslər alınmanın
təsirinə məruz qalan şəxslər hesab edilirlər və bu Qanunla müəyyən edilmiş
qaydada itki və məhrumiyyətlər nəzərə alınmaqla kompensasiya almaq hüququna
malikdir.
Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının qənaətinə görə,
“hətta torpaqların dövlət ehtiyacları
üçün alınması nəzərdə tutulan hallarda hüquqi qeydiyyatdan keçməyən tikililərin
istifadəçilərinə dövlət kompensasiya ödəməyi öhdəsinə götürür. Belə olan təqdirdə
cavabdehin mülkiyyətində olan (icarəyə verilən) qeyri-yaşayış sahəsini sökərək
yerində hündürmərtəbəli bina inşa edən (kommersiya məqsədləri üçün istifadə edən)
şirkət əmlakın əvəzini ödəməlidir”.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki,
kassasiya instansiyası məhkəməsi tətbiq etdiyi “Torpaqların dövlət ehtiyacları
üçün alınması haqqında” Qanunun təyinatını düzgün qiymətləndirməmiş və həmin
Qanunun fərqli hüquq münasibətlərini tənzimlədiyini nəzərə almamışdır.
Eyni zamanda o da qeyd edilməlidir ki, “Torpaqların dövlət ehtiyacları üçün alınması haqqında”
Qanun 20 aprel 2010-cu il tarixində qüvvəyə mindiyindən, onun 7.3.2-ci maddəsi
ilə nəzərdə tutulan şərt hər bir halda hazırkı işdə mübahisələndirilən özbaşına
tikiliyə münasibətdə tətbiq edilə bilməzdi. Belə ki, məhkəmələrin istinad
etdiyi “Daşınmaz Əmlakın İnventarlaşdırılması Xidməti” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin
5 dekabr 2012-ci il tarixli fiziki və hüquqi şəxslərin istifadəsində olan əmlakın
qiymətləndirilməsi və torpaqların inventarlaşdırılmasına dair hesabat cədvəlinə
əsasən həmin tikili 2011-ci ildə inşa edilmişdir.
Həmçinin S.Babayevanın qanuni, lakin dövlət
qeydiyyatına alınmamış mülkiyyət, istifadə və ya icarə hüquqları olan şəxs,
ikinci əldən icarəyə verən qismində icarəçi, üçüncü şəxslərə istifadəyə verən
qismində istifadəçi və ya istifadəçi ilə şifahi və ya yazılı həqiqi sübutla təsdiq
edilən razılaşma əsasında torpağı qısa müddətli istifadə edən şəxs olması məhkəmələr
tərəfindən müəyyən edilməmişdir.
Bununla yanaşı kassasiya instansiyası məhkəməsinin qərarında
qeyd edilmişdir ki, ərazidə mövcud olan və sakinlərin istifadə etdiyi
tikililərin qanuni və ya özbaşına inşa edilməsi ilə bağlı təftiş aparmaq şirkətlərin
deyil, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətinə aiddir.
Lakin bu zaman “Poleks” MMC-nin qanunsuz tikili ilə
bağlı Nərimanov Rayon İcra Hakimiyyətinə müraciət edib-etməməsi, S.Babayevanın mübahisəli
tikintinin aparılması üçün müvafiq icazə alıb-almaması məhkəmələr tərəfindən
araşdırılmamış, tikintinin sifarişçisi Nərimanov Rayon İcra Hakimiyyəti
işə üçüncü şəxs qismində cəlb edilməmişdir ki, bu da işin tam və hərtərəfli tədqiq
olunmamasına dəlalət edir.
Məhkəmənin həqiqətə nail olması üçün işin hərtərəfli,
tam və obyektiv tədqiqinə lazımi şəraitin yaradılmaması, sübutlara obyektiv, qərəzsiz,
hərtərəfli və tam baxdıqdan sonra onların tətbiq edilməli hüquq normalarına
müvafiq olaraq qiymətləndirilməməsi nəticəsində qəbul edilən məhkəmə aktları
qanunilik və əsaslılıq meyarlarına cavab vermədiyindən onların ədalətli olması
şübhə altına alınır (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun F.Cavadov və V.Aslanovun
şikayəti üzrə 2008-ci il 30 dekabr tarixli, X.Xəlilovun şikayəti üzrə 2009-cu
il 16 yanvar tarixli, N.Manafovun şikayəti üzrə 2009-cu il 13
iyul tarixli, A.Şoşanovun şikayəti üzrə 2015-ci il 11 fevral tarixli və s. Qərarları).
Maddi və
prosessual hüquq normalarının pozulması və ya düzgün tətbiq olunmaması, o
cümlədən maddi və prosessual hüququn tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin
vahidliyinin pozulması apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qətnamə və
qərardadının ləğv edilməsi üçün əsasdır. Prosessual hüquq normalarının
pozulması və ya düzgün tətbiq olunmaması qətnamənin yaxud qərardadın ləğv
edilməsi üçün o vaxt əsas ola bilər ki, bu pozuntu düzgün qətnamə qəbul
edilməməsi ilə nəticələnsin və ya nəticələnə bilsin (Mülki Prosessual
Məcəllənin 418.1 və 418.3-cü maddələri).
Beləliklə,
Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası qanunvericilik normalarının düzgün tətbiq
edilmədiyini və kompensasiyanın ödənilməsi əsaslarının səhv təfsir olunduğunu nəzərə almayaraq apellyasiya
instansiyası məhkəməsinin qətnaməsini dəyişdirmədən saxlamışdır. Bununla da
ərizəçinin Konstitusiyanın 60-cı maddəsində təsbit olunmuş hüquq və
azadlıqların məhkəmə təminatı hüququ pozulmuşdur.
O da qeyd
edilməlidir ki, hər bir konkret halda mülki hüquqi məsuliyyət tədbirləri tətbiq
edilərkən, onların törədəcəyi nəticələr (həm zərərçəkən, həm də zərərvuran
şəxslərə münasibətdə) dəymiş zərərə mütənasib olmalı, eyni zamanda fərdi və
ümumi maraqların tarazlığı təmin edilməlidir. Əks yanaşma mülki hüququn ümumi əsaslarına zidd olmaqla, ədalət
və mütənasiblik prinsiplərinin pozulmasına səbəb olar.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, hər bir halda mütənasiblik prinsipi
baxımından, məhkəmələr sökülən özbaşına tikililərə görə kompensasiya müəyyən
edərkən həmin tikilinin Mülki Məcəllənin 180.3-cü maddəsinə əsasən qanuniləşdirilməsinin
mümkünlüyünü və bununla əlaqədar olaraq tikinti aparan şəxsin “gözləntilərinin”
olmasını, tikilinin hüquqi statusunu və işin digər hallarını nəzərə almalıdır. Belə
ki, özbaşına tikili ilə qanuni əsaslarla əldə edilən əmlak üçün kompensasiyanın
həcminin eyni meyarlara əsasən hesablanması bu sahədə sui-istifadələrin
artmasına, ədalət prinsipinin pozulmasına gətirib çıxarar.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki,
“Poleks” MMC-nin S.Babayevaya qarşı yaşayış
və qeyri-yaşayış sahələrinin bazar qiymətlərinə uyğun qiymətləndirilib, ədalətli
kompensasiyasının müəyyən edilərək cavabdehə ödənilməsi tələbinə dair iş üzrə
Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının 17 noyabr 2020-ci il tarixli qərarı
Konstitusiyanın 60-cı maddəsinə, Mülki Prosessual Məcəllənin 416, 418.1 və
418.3-cü maddələrinə uyğun olmadığından qüvvədən
düşmüş hesab edilməlidir. İşə bu Qərarda əks olunmuş hüquqi mövqelərə
uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual
qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada və müddətdə yenidən baxılmalıdır.
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V və IX hissələrini, “Konstitusiya
Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 52, 62, 63, 65-67 və
69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA
ALDI:
1. “Poleks” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin
Səkinə Babayevaya qarşı yaşayış və
qeyri-yaşayış sahələrinin bazar qiymətlərinə uyğun qiymətləndirilib, ədalətli
kompensasiyasının müəyyən edilərək cavabdehə ödənilməsi tələbinə dair iş üzrə
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 17 noyabr 2020-ci
il tarixli qərarı Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsinə,
Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 416, 418.1 və 418.3-cü
maddələrinə uyğun olmadığından qüvvədən düşmüş
hesab edilsin. İşə bu Qərarda əks olunmuş hüquqi mövqelərə uyğun olaraq
Azərbaycan Respublikasının mülki prosessual
qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada və müddətdə yenidən baxılsın.
2. Qərar dərc olunduğu
gündən qüvvəyə minir.
3. Qərar “Azərbaycan”,
“Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində və “Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin.
4. Qərar qətidir, heç bir
orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir oluna
bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
