AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
1193-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin
I, III, IV və V hissələrinə, 26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I
və VII hissələrinə, 71-ci maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I
və III hissələrinə uyğunluğunun
yoxlanılmasına dair
19
fevral 2021-ci il Bakı
şəhəri
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona
Salmanova, Humay Əfəndiyeva, Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev, Rafael
Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov (məruzəçi-hakim) və Kamran Şəfiyevdən ibarət
tərkibdə,
məhkəmə
katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VII hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 32-ci maddələrinə və Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə
müvafiq olaraq, konstitusiya məhkəmə icraatının yazılı prosedur qaydasında
keçirilən məhkəmə iclasında Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193-cü
maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin I, III,
IV və V hissələrinə, 26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I və VII
hissələrinə, 71-ci maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I və III
hissələrinə uyğunluğunun yoxlanılması ilə bağlı Azərbaycan Respublikası İnsan
hüquqları üzrə müvəkkilinin (Ombudsmanın) sorğusu əsasında konstitusiya işinə
baxdı.
İş
üzrə hakim İ.Nəcəfovun məruzəsini, maraqlı subyektlərin nümayəndələri Azərbaycan
Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) Aparatının
Elmi-Analitik sektorunun müdiri M.Məmmədov və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi
Aparatının İqtisadi və sosial qanunvericilik şöbəsinin müdiri M.Bazıqov, mütəxəssislər
Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi və Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının hakimi R.Eyvazov tərəfindən təqdim edilmiş mülahizələri və iş
materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Azərbaycan
Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (Ombudsman) Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi)
sorğu ilə müraciət edərək Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra
– Mülki Məcəllə) 1193-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
(bundan sonra – Konstitusiya) 25-ci maddəsinin I, III, IV və V hissələrinə,
26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I və VII hissələrinə, 71-ci
maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I və III hissələrinə
uyğunluğunun yoxlanılmasını xahiş etmişdir.
Sorğuda
göstərilmişdir ki, Mülki Məcəllənin 1159.1.1 və 1159.1.2-ci maddələrinin tələblərinə
uyğun olaraq, qanun üzrə vərəsəlik zamanı birinci növbədə - ölənin uşaqları,
miras qoyanın ölümündən sonra doğulmuş uşaq, arvad (ər), valideynlər (övladlığa
götürənlər) bərabər pay hüquqlu vərəsələr sayılırlar. Övladlığa götürülən və
onun övladları övladlığa götürənin vərəsələri və ya qohumları kimi övladlığa
götürənin uşaqlarına və onların övladlarına bərabər tutulurlar.
Həmin
Məcəllənin 1193-cü maddəsinə görə, vəsiyyət edənin uşaqlarının, valideynlərinin
və arvadının (ərinin) vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq mirasda məcburi
payı vardır. Bu pay qanun üzrə vərəsəlik zamanı onlara çatası payın yarısını (məcburi
pay) təşkil etməlidir.
Sorğuverən
qeyd edir ki, göstərilən maddədə övladlığa götürənlərə və övladlığa götürülənlərə
münasibətdə məcburi pay hüququ təsbit edilməmişdir. Halbuki Mülki Məcəllənin qanun
üzrə vərəsə sayılan şəxslərin dairəsini müəyyən edən 1159.1.1 və 1159.1.2-ci
maddələrində qeyd olunan şəxslər müvafiq olaraq doğma valideynlərə və uşaqlara bərabər
tutulurlar.
Sorğuverənin
qənaətinə görə, mirasdan məcburi pay almaq hüququ qanun üzrə birinci növbə vərəsələr
sırasından yalnız miras qoyanın doğma valideynləri və övladları üçün deyil, o
cümlədən övladlığa götürənlər və övladlığa götürülənlər üçün də tanınmalıdır.
Belə ki, Mülki Məcəllənin sözügedən maddələri arasında bu cür uyğunsuzluq qanun
üzrə birinci növbə vərəsə kimi övladlığa götürən və övladlığa götürülənlərin
Konstitusiyanın 13 və 29-cu maddələrində nəzərdə tutulmuş mülkiyyət hüququnu
pozur, normalar arasında daxili uzlaşmanı istisna etməklə Konstitusiyanın
149-cu maddəsinin normativ hüquqi aktların haqq-ədalətə əsaslanmalı olması tələbinə
cavab vermir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu sorğu ilə əlaqədar aşağıdakıları qeyd etməyi zəruri hesab
edir.
Konstitusiyanın
29-cu maddəsinin VII hissəsinə əsasən, dövlət vərəsəlik hüququna təminat verir.
Vərəsəlik hüququna təminat miras qoymağı, bir tərəfdən vəsiyyət edə bilməyi,
digər tərəfdən isə vərəsə olaraq mirası qəbul edib ona sahib olmanı nəzərdə
tutur.
Vərəsəlik
münasibətləri miras qoyanla vərəsələr arasında qanunda nəzərdə tutulmuş əsaslar
üzrə, yaxud miras qoyanın iradəsinə əsaslanan vəsiyyət üzrə yaranır.
Mülki
Məcəllənin 1133.1-ci maddəsinə görə, vərəsəlik qanun və ya vəsiyyət üzrə və ya
hər iki əsasla həyata keçirilir. Qanun üzrə vərəsəlik (ölmüş şəxsin əmlakının
qanunda göstərilmiş şəxslərə keçməsi) o zaman qüvvədə olur ki, miras qoyan vəsiyyətnamə
qoymur, yaxud vəsiyyətnamə tamamilə və ya qismən etibarsız sayılır (Mülki Məcəllənin
1133.2-ci maddəsi).
Qanunvericiliyə
uyğun olaraq vərəsəliyin bu növü üçün növbəlilik prinsipi əsasında bərabər pay
hüquqlu vərəsələrin konkret dairəsi müəyyən edilmiş, əvvəlki növbənin vərəsələrindən
heç olmasa birinin mövcudluğu halında sonrakı növbənin vərəsəliyi istisna edilmişdir
(Mülki Məcəllənin 1159 və 1160-cı maddələri).
Mülki
Məcəllənin qanun üzrə vərəsə sayılan şəxslərin dairəsi və onların vərəsəliyə
çağırılması növbəliliyini müəyyən edən 1159-cu maddəsində beş növbə vərəsələr nəzərdə
tutulmuşdur. Qanunverici bu cür növbəliliyi müəyyən edərkən vərəsə olan şəxslərin
miras qoyanla qohumluq dərəcəsini nəzərə almışdır.
Mülki
Məcəllənin 1159.1.2-ci maddəsində övladlığa götürülən və onun övladlarının
övladlığa götürənin vərəsələri və ya qohumları kimi övladlığa götürənin
uşaqlarına və onların övladlarına bərabər tutulması təsbit edilmişdir. Bu isə
qanunvericilik səviyyəsində həmin şəxslərin miras qoyanın birinci növbə vərəsələri
sırasına daxil edildiyini və qanun üzrə vərəsəlik zamanı qanunvericiliklə müəyyən
edilmiş qaydada miras əmlakdan bərabər pay almaq hüququnun mövcudluğunu göstərir.
Mülki
Məcəllənin mirasda məcburi pay anlayışını müəyyən edən 1193-cü maddəsində qanun
üzrə birinci növbə vərəsələr sırasından uşaqlar, valideynlər və arvad (ər) mirasda
məcburi pay hüququ olan şəxslər kimi göstərilmişdir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193 və
1200-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” 2021-ci il 8 yanvar
tarixli Qərarında məcburi pay institutunun əhəmiyyətini vurğulayaraq qeyd
etmişdir ki, qanunverici Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsində məcburi pay hüququ
olan şəxslərin dairəsini bu cür müəyyən etməklə, yəni qanun üzrə vərəsələrdən məhz
birinci növbə vərəsələri göstərməklə ailə münasibətlərinin qorunub saxlanması və
himayə edilməsi məqsədini güdür. Mirasda məcburi pay hüququ məcburi vərəsələrə
(vəsiyyət edənin uşaqları, valideynləri və arvadına (ərinə)) vəsiyyətnamənin
mövcudluğundan asılı olmayaraq həcmi qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada verilən
minimum pay haqqıdır.
Həmin
Qərarda Plenum məcburi pay institutunun Mülki Məcəllənin 1159.1.1-ci maddəsində
təsbit edilmiş qanun üzrə vərəsəlik hüququ ilə qarşılıqlı və funksional əlaqəsinin
mövcudluğunu qeyd etmiş və həmin maddənin mülki qanunvericiliyin məcburi pay
institutuna dair normalarına münasibətdə müəyyənləşdirici olduğunu göstərmişdir.
Bu baxımdan Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsində
mirasda məcburi payın anlayışı və ona hüququ olan subyektlərin dairəsi müəyyən
edilərkən Məcəllənin
1159.1.1 və 1159.1.2-ci maddələrində bərabər pay hüquqlu vərəsələr kimi nəzərdə
tutulmuş övladlığa götürənlər və övladlığa götürülənlərin məcburi pay hüququ
olan vərəsələr qismində göstərilməməsi onların mirasdan məcburi pay hüququnun
olmaması kimi qəbul edilməməlidir. Əks yanaşma Konstitusiyanın, ailə və mülki
qanunvericiliyin müvafiq münasibətləri tənzimləyən normalarının məqsəd və
hüquqi funksiyasına, təməl prinsiplərinə zidd olmaqla cəmiyyətin özəyini təşkil
edən və dövlətin xüsusi himayəsində olan ailədə etibarlı və sağlam münasibətlərin
qurulmasının təmin edilməsinə çətinlik yaradar.
Ailə
qanunvericiliyinin əsas məqsədi ailənin sağlam və etibarlılığını təmin etməkdir.
Qanunverici ailə birliyinin mənafeyini, ilk növbədə, onun üzvlərinin mənafeyini
qorumaqla təmin etmiş olur. Bunun üçün zəruri olan hüquqi mühitin yaradılması
isə dövlətin üzərinə düşən vəzifədir. Bu səbəbdən Konstitusiyada ailə münasibətlərinin
tənzimlənməsi ilə bağlı təməl prinsip və birbaşa göstərişlər nəzərdə
tutulmuşdur.
Konstitusiyanın
17 və 34-cü maddələrinə əsasən, cəmiyyətin əsas özəyi kimi ailə dövlətin xüsusi
himayəsindədir. Uşaqların qayğısına qalmaq və onları tərbiyə etmək valideynlərin
borcudur. Bu borcun yerinə yetirilməsinə dövlət nəzarət edir. Valideynləri və ya qəyyumları
olmayan, valideyn qayğısından məhrum olan uşaqlar dövlətin himayəsindədirlər. Nikah
və ailə dövlətin himayəsindədir. Analıq, atalıq, uşaqlıq qanunla mühafizə
edilir. Dövlət çoxuşaqlı ailələrə yardım göstərir.
Sahəvi
qanunvericilik aktı olan Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin (bundan
sonra – Ailə Məcəlləsi) 1-ci maddəsində həmin Məcəllənin məqsədi müəyyən edilərək
qeyd olunur ki, ailə qanunvericiliyi ailənin möhkəmləndirilməsi zəruriyyətindən,
ailə münasibətlərinin qarşılıqlı məhəbbət və hörmət hisləri əsasında
qurulmasından, ailənin işinə hər kəsin qarışmasının yolverilməzliyindən, ailə
üzvlərinin ailə qarşısında qarşılıqlı yardım və məsuliyyətindən, onların
hüquqlarının maneəsiz həyata keçirilməsinin təmin olunmasından və bu hüquqların
məhkəmədə müdafiəsi imkanlarından irəli gəlir. Qeyd edilməlidir ki, ailə
qanunvericiliyinin bütün digər normaları məhz göstərilən məqsədin təmin edilməsinə
yönəlmişdir.
Ailə
qanunvericiliyində öz əksini tapmış göstərişlərin və prinsiplərin realizəsi,
sağlam və etibarlı ailə münasibətlərinin qurulmasının təmin edilməsi üçün zəruri
olan hüquqi institutlardan biri övladlığa götürmə institutudur.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin 132.1.1 və
132.1.2-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2012-ci il 5 oktyabr tarixli Qərarında
formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə görə, hər bir uşaq ailədə yaşamaq və tərbiyə
almaq, öz valideynlərini tanımaq və onların qayğısından istifadə etmək, onlarla
birgə yaşamaq hüququna malikdir. Eyni zamanda, uşağın öz valideynləri tərəfindən
tərbiyə olunmaq, öz maraqlarının təmin olunması, hərtərəfli inkişafı, onun ləyaqətinə
hörmət olunması hüququ vardır.
Uşağın
ailədə yaşamaq və tərbiyə almaq hüququnun həyata keçirilməsi müxtəlif vasitələrlə,
o cümlədən övladlığa götürmə institutu ilə təmin edilir. Övladlığa götürmə
institutunun əsas məqsədi övladlığa götürülən uşağın normal fiziki və mənəvi
inkişafını təmin etməkdir. Övladlığa götürmə zamanı ailə qanunvericiliyinin əsas
prinsiplərindən biri olan yetkinlik yaşına çatmayan uşaqların hüquqlarının və mənafelərinin
müdafiə edilməsi prinsipi rəhbər tutulur. Övladlığa götürmənin hüquqi mahiyyəti
ondan ibarətdir ki, övladlığa götürmə barədə məhkəmə qərarının qanuni qüvvəyə
minməsi ilə övladlığa götürənlə övladlığa götürülən arasında valideynlik münasibətləri
ilə analoji hüquq münasibətləri əmələ gəlir.
Beləliklə
övladlığa götürmə müəyyən hüquqi nəticələr yaradan hüquqi fakt qismində çıxış
edir.
Ailə
Məcəlləsinin 134.1-ci maddəsinə əsasən, övladlığa götürülənlər və onların
övladları övladlığa götürənlərə və onların qohumlarına münasibətdə, eləcə də
övladlığa götürənlər və onların qohumları övladlığa götürülənlərə (onların
övladlarına) münasibətdə öz şəxsi qeyri-əmlak və əmlak hüquq və vəzifələrinə
görə mənşəcə qohumlara bərabər tutulurlar.
Ailə
qanunvericiliyində nəzərdə tutulan bu normalar, həmçinin övladlığa götürmə məsələlərini
tənzimləyən beynəlxalq hüquq sənədlərində əksini tapmışdır. “Uşaqların
övladlığa götürülməsi haqqında” Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsinə əsasən,
övladlığa götürmə övladlığa götürən şəxsə övladlığa götürülənə münasibətdə
qanuni nikahda doğulmuş uşağa münasibətdə atanın yaxud ananın malik olduğu
bütün hüquqları və vəzifələri verir. Övladlığa götürmə övladlığa götürülənə onu
övladlığa götürən şəxsə münasibətdə qanuni nikahda doğulmuş uşağın öz atasına
yaxud anasına münasibətdə malik olduğu bütün hüquqları və vəzifələri verir.
Göstərilən
normaların məzmunundan aydın olur ki, qanunvericilik doğma valideynlə övladlığa
götürənlər, eləcə də doğma övladla övladlığa götürülənlər arasında heç bir fərq
qoymadan onlar üçün bərabər hüquqi təminatlar nəzərdə tutmuş, eyni şəxsi qeyri-əmlak
və əmlak hüquq və vəzifələrinə malik olduqlarını müəyyən etmişdir.
Beləliklə,
həm ailə qanunvericiliyi, həm də mülki qanunvericilik övladlığa götürənlər və övladlığa
götürülənləri doğma valideyn və övladlarla eyni hüquqi statusda tanıyaraq hüquq
və vəzifələr, o cümlədən miras əmlakdan pay almaq hüquqları baxımından mənşəcə
qohumlarla eyniləşdirmişdir.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun bərabərlik prinsipinin məzmununa dair formalaşdırdığı
hüquqi mövqeyə müvafiq olaraq, hüquqi dövlətin təməl prinsiplərindən hesab
olunan hüquq bərabərliyi prinsipi Konstitusiyanın 25-ci maddəsində əks
olunmaqla, məhz dövlət tərəfindən heç bir ayrı-seçkiliyə yol vermədən hər kəsin
hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verilməsini nəzərdə tutur.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu bu Qərarda əks olunmuş hüquqi mövqelərə uyğun olaraq qeyd
edir ki, övladlığa götürənlər və övladlığa götürülənlər yalnız vərəsəliklə
bağlı deyil, istənilən hüquq münasibətlərinin subyektləri kimi bütün hallarda
doğma valideynlər və övladlarla bərabər hüquqi təminatlara malikdirlər. Bu
baxımdan Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinə uyğun olaraq övladlığa götürənlər və
övladlığa götürülənlər də doğma valideynlər və övladlarla bərabər qaydada mirasdan məcburi
pay hüququna malikdirlər. Odur ki, qeyd edilən maddənin Konstitusiyanın müvafiq
maddələri ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi müəyyən edilməmişdir.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun Klark Qordon Morrisin şikayəti üzrə 2017-ci il 26 may
tarixli Qərarında qeyd edilmişdir ki, qanunun aydın və proqnozlaşdırıla bilən
olması hüquqi dövlətin vacib təzahürlərindən biri olan qanunun ümumiliyini təmin
etmək zərurəti ilə uzlaşmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, qanunun mətninin
mütləq aydınlığı (qanunvericinin bütün mümkün ola biləcək həyati halları
qanunda nəzərdə tutması) qeyri-realdır. Bu səbəbdən qanunda ümumi anlayışlardan
istifadə edilməsi qaçılmazdır.
Göstərilənlərə
əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakı nəticələrə gəlir:
-
Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsi Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin I, III, IV və
V hissələrinə, 26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I və VII hissələrinə,
71-ci maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I və III hissələrinə
uyğun hesab edilsin;
-
Mülki Məcəllənin 1159-cu və Ailə Məcəlləsinin 134.1-ci maddələrinə uyğun olaraq
Mülki Məcəllənin mirasda məcburi pay anlayışını nəzərdə tutan 1193-cü maddəsində
“vəsiyyət edənin uşaqlarının, valideynlərinin” müddəası övladlığa götürülənləri
və övladlığa götürənləri də ehtiva edir.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VII və IX hissələrini,
“Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 52, 62, 63,
65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1.
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1193-cü maddəsi Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin I, III, IV və V hissələrinə,
26-cı maddəsinin II hissəsinə, 29-cu maddəsinin I və VII hissələrinə, 71-ci
maddəsinin I və II hissələrinə və 149-cu maddəsinin I və III hissələrinə uyğun
hesab edilsin.
2.
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1159-cu və Azərbaycan Respublikası
Ailə Məcəlləsinin 134.1-ci maddələrinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Mülki
Məcəlləsinin mirasda məcburi pay anlayışını nəzərdə tutan 1193-cü maddəsində “vəsiyyət edənin
uşaqlarının, valideynlərinin” müddəası övladlığa götürülənləri və övladlığa
götürənləri də ehtiva edir.
3.
Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
4.
Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində
və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc
edilsin.
5.
Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs
tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.
Sədr
Fərhad
Abdullayev
