AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-hissəsinin və 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsinin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 719.1 və 719.4-cü maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair
16 iyun 2023-cü
il
Bakı şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev
(sədr), Sona Salmanova, Humay Əfəndiyeva, Rövşən İsmayılov (məruzəçi-hakim),
Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət
tərkibdə,
məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI
hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun 27.2 və 33-cü maddələrinə və Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə müvafiq olaraq, xüsusi konstitusiya
icraatının yazılı prosedur qaydasında keçirilən məhkəmə iclasında Bakı
Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Torpaq
Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci hissəsinin və 75-ci maddəsinin 2-ci
hissəsinin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 719.1 və 719.4-cü
maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə hakim R.İsmayılovun məruzəsini, maraqlı subyektlər Bakı Apellyasiya
Məhkəməsinin və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının
mülahizələrini, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin, Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Dövlət Şəhərsalma və
Arxitektura Komitəsinin, Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi
Bələdiyyələrlə İş Mərkəzinin, Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi
yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidmətinin və Azərbaycan Respublikası Vəkillər
Kollegiyasının mütəxəssis mülahizələrini, ekspertlər Bakı Dövlət
Universitetinin Hüquq fakültəsinin Mülki hüquq kafedrasının dosenti,
hüquq üzrə fəlsəfə doktoru S.Süleymanlının, Martin Lüter adına Halle-Vittenberq
Universitetinin Beynəlxalq iqtisadi hüquq və müqayisəli hüquq üzrə professoru
A.Əliyev və Azərbaycan Diplomatik Akademiyasının doktorantı A.Abbasovun
rəylərini, iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Bakı Apellyasiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə
(bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək Azərbaycan
Respublikası Torpaq Məcəlləsinin (bundan sonra – Torpaq Məcəlləsi) 73-cü
maddəsinin 1-ci hissəsinin və 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsinin Azərbaycan
Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 719.1 və
719.4-cü maddələri ilə əlaqəli şəkildə şərh edilməsini xahiş etmişdir.
Müraciətdən görünür ki, “Kapitol” firması ilə Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti
arasında 30 dekabr 2002-ci il və 3 avqust 2004-cü il tarixli torpağın icarəyə
verilməsi müqavilələri bağlanmışdır. Hər iki müqavilədə qeyd olunmuşdur ki,
torpaq sahəsi yaşayış evinin tikintisi üçün verilir və icarə müddəti 49 il
təşkil edir.
Həmin torpaq sahələrində yaşayış binaları inşa edilmiş və Dövlət Qəbul
Komissiyasının “Tikintisi başa çatmış obyektin istismara qəbul edilməsi
haqqında” aktlarına əsasən istismara qəbul edilmişlər. Bu aktlar Bakı Şəhər
İcra Hakimiyyəti başçısının sərəncamları ilə təsdiq edilmişdir.
Bundan sonra “Kapitol” firması Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinə müraciət
edərək, sözügedən müqavilələrə xitam verilməsini xahiş etmişdir. Həmin
müraciətlərə müsbət cavab verilməmişdir.
“Kapitol” firması Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinə qarşı iddia ilə məhkəməyə
müraciət edərək, qeyd olunan müqavilələrə xitam verilmiş hesab edilməsi barədə
qətnamə qəbul edilməsini xahiş etmişdir.
İddiaçının öz tələblərinin əsası kimi istinad etdiyi hallar ondan ibarət
olmuşdur ki, inşa edilmiş yaşayış binalarındakı mənzillər və qeyri-yaşayış
sahələri müxtəlif fiziki şəxslərin mülkiyyətinə verilib, “Kapitol” firmasının
həmin binalarda mülkiyyətində və istifadəsində olan sahəsi yoxdur. Bu səbəbdən
də, icarəsində olan torpaq sahələrindən könüllü imtina edərək bu barədə
cavabdehə yazılı müraciət etmişdir. İddiaçı iddiasının hüquqi əsası kimi Torpaq
Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci hissəsi və 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə
istinad etmişdir.
Bakı Kommersiya Məhkəməsinin 27 yanvar 2022-ci il tarixli qətnaməsi ilə
iddia rədd edilmişdir.
Birinci instansiya məhkəməsi gəldiyi nəticəni onunla əsaslandırmışdır ki,
Torpaq Məcəlləsində torpaq icarəsi müqaviləsinin ləğv edilməsi qaydası nəzərdə
tutulmamışdır. Lakin həmin Məcəllənin 48-ci maddəsinin 1-ci hissəsində
göstərilmişdir ki, hüquqi və fiziki şəxslərin torpaq sahəsi üzərində hüquqları
həmin hüquqların bu Məcəllə, Mülki Məcəllə, digər normativ-hüquqi aktlar və
torpaqla bağlı əqdlərə dair müqavilələr ilə müəyyən edilmiş həcminə görə
fərqlənir. “Torpaq icarəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan
sonra – “Torpaq icarəsi haqqında” Qanun) 15-ci maddəsinə əsasən, torpaq icarəsi
müqaviləsinin dəyişdirilməsi, uzadılması, vaxtından əvvəl ləğv edilməsi və
xitamı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində və müqavilədə nəzərdə
tutulmuş hallarda və qaydada həyata keçirilir. Beləliklə, sadalanan
qanunvericilik normalarının tələblərinə görə, torpaq icarəsi müqaviləsinin ləğv
edilməsi yalnız Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulmuş qaydada aparılmalıdır.
Müqavilələrin ləğv edilməsinin ümumi qaydası həmin Məcəllənin Ümumi hissəsində,
xüsusi olaraq torpaq icarəsi müqaviləsindən irəli gələn münasibətlərin
tənzimlənməsi qaydası isə Məcəllənin Xüsusi hissəsində nəzərdə tutulmuşdur.
Bununla da məhkəmənin gəldiyi nəticə ondan ibarət olmuşdur ki, iddia tələbinə
münasibətdə Mülki Məcəllənin normaları tətbiq olunmalıdır.
İddiaçı “Kapitol” firması həmin qətnamədən apellyasiya şikayəti vermişdir.
İşə baxan Bakı Apellyasiya Məhkəməsi belə qənaətə gəlmişdir ki, müvafiq
münasibətləri tənzimləyən normativ hüquqi aktlardakı normalar bir-birindən
fərqlənir. Belə ki, Torpaq Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci hissəsində torpaq
sahəsi və ya onun bir hissəsi üzərində mülkiyyət, istifadə və ya icarə hüququna
xitam verilməsi əsasları göstərilmiş və həmin əsaslardan biri kimi torpaq
sahəsindən könüllü imtina müəyyən edilmişdir.
Torpaq Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsində göstərilmişdir ki,
qanunvericilikdə başqa hal nəzərdə tutulmamışdırsa, torpaq sahəsi üzərində
mülkiyyət, istifadə və ya icarə hüququnun xitamı bu barədə məhkəmə, müvafiq
icra hakimiyyəti orqanı və ya bələdiyyə tərəfindən qərar qəbul edildiyi
tarixdən, torpaq mülkiyyətçisi, istifadəçisi və ya icarəçisi torpaqdan və ya
onun bir hissəsindən könüllü imtina etdikdə isə müvafiq ərizə verilən tarixdən
baş verir.
Mülki Məcəllənin 719.1-ci maddəsinə görə isə torpaq icarəsi müqaviləsi üzrə
hüquq münasibətlərinə müqavilənin bağlandığı müddət qurtardıqda xitam verilir.
Mülki Məcəllənin 719.4-cü maddəsində göstərilmişdir ki, icarə müqaviləsi 30
ildən çox müddətə bağlandıqda müqavilənin istənilən iştirakçısı 30 ildən sonra
müqavilənin ləğvinə dair bildirişi icarənin növbəti ilinin sonu üçün qüvvəyə
minməklə icarənin hər hansı ilinin üçüncü iş günündən gec olmayaraq verə bilər.
Əgər müqavilə icarəyə verənin və ya icarəçinin bütün ömrü üçün bağlanmışdırsa,
ləğvetməyə yol verilmir.
Müraciətedən göstərir ki, Torpaq Məcəlləsinin qeyd olunan müddəalarında
icarəçinin torpaq sahəsindən imtina hüququ nəzərdə tutulmuş və bu hüququn
realizə edilməsi hər hansı müddətlə məhdudlaşdırılmamışdır.
Mülki Məcəllədə isə torpaq sahəsinin icarəçisinin belə bir hüququ nəzərdə
tutulmamış, eyni zamanda 30 ildən çox müddətə bağlanmış icarə müqaviləsinin
vaxtından əvvəl ləğv edilməsi üçün ən azı 30 il müddətin keçməsi şərti müəyyən
edilmişdir.
Bununla əlaqədar olaraq torpaq sahəsinin icarəsi müqaviləsinə xitam
verilməsi ilə bağlı mübahisələrə hansı maddi hüquq normalarının tətbiq
edilməsi məsələsində fikir ayrılığı mövcuddur.
Belə ki, Azərbaycan Respublikasında dövlət, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyətdə
olan torpaqların icarəyə verilməsinin və icarə münasibətlərinin hüquqi
əsaslarını müəyyən edən “Torpaq icarəsi haqqında” Qanunda şərh olunan məsələlər
tənzimlənmir.
Həmin Qanunun 15-ci maddəsində qeyd olunmuşdur ki, torpaq icarəsi
müqaviləsinin dəyişdirilməsi, uzadılması, vaxtından əvvəl ləğv edilməsi və
xitamı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində və müqavilədə nəzərdə
tutulmuş hallarda və qaydada həyata keçirilir.
Torpaq Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin 6-cı hissəsinə görə, torpaq üzərində
hüquqlara xitam verilmə qaydası bu Məcəllə ilə nəzərdə tutulmadıqda, Mülki
Məcəllə ilə müəyyən edilir.
Mülki Məcəllənin 2.3-cü maddəsinə əsasən isə ailə, əmək münasibətləri,
təbii ehtiyatlardan istifadə, ətraf mühitin mühafizəsi, müəlliflik hüququ və
əlaqədar hüquqlar ilə bağlı münasibətlər, əgər ailə, əmək, torpaq, təbiəti
mühafizə, müəlliflik və digər xüsusi qanunvericilikdə ayrı qayda nəzərdə
tutulmayıbsa, mülki qanunvericilik və başqa hüquqi aktlar ilə tənzimlənir.
Yanaşmalardan birinə görə, qeyd olunan maddələrin tələblərinə müvafiq
olaraq torpaq sahəsinin icarəsi müqaviləsinə xitam verilməsi ilə bağlı
mübahisələrə Torpaq Məcəlləsinin müddəaları tətbiq olunmalıdır.
Digər mövqeyə əsasən isə torpaq sahəsinin icarəsi müqaviləsinə xitam
verilməsi ilə bağlı məsələləri tənzimləyən Mülki Məcəllə və Torpaq Məcəlləsinin
müddəaları arasında ziddiyyət, yəni normativ hüquqi aktların kolliziyası
mövcuddur və ona görə də, həmin mübahisələrə Mülki Məcəllənin müddəaları tətbiq
olunmalıdır.
Belə ki, “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiya Qanununun (bundan sonra –
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanunu) 1.0.12-ci maddəsinə
müvafiq olaraq, eyni ictimai münasibətləri tənzimləyən qüvvədə olan normativ
hüquqi aktların ziddiyyəti (uyğunsuzluğu) normativ hüquqi aktların
kolliziyasıdır.
Həmin Konstitusiya Qanununun 2.5-ci maddəsinə görə, Mülki Məcəllə mülki
hüquq normalarını əks etdirən digər Məcəllə və qanunlarla ziddiyyət təşkil
etdikdə Mülki Məcəllə tətbiq edilir.
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununun 10.1-ci maddəsinə
əsasən, normativ hüquqi aktların kolliziyası həll edilərkən bu Konstitusiya
Qanununun 2-ci maddəsinin tələbləri nəzərə alınır.
Müraciətedən hesab edir ki, qeyd olunan fərqli yanaşmalar və qeyri-müəyyənlik
eyni xarakterli mübahisələr üzrə müxtəlif məhkəmə aktlarının qəbul edilməsi,
hüquqi müəyyənlik prinsipinin, fiziki və hüquqi şəxslərin Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının (bundan sonra – Konstitusiya) 25 və 60-cı
maddələrində təsbit edilmiş hüquq və azadlıqlarının məhkəmə müdafiəsi hüququnun
pozulması ilə nəticələnə bilər.
Odur ki, Bakı Apellyasiya Məhkəməsi hüquqi müəyyənliyin təmin edilməsi və
vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması məqsədi ilə Konstitusiya
Məhkəməsinə müraciət etmək qərarına gəlmişdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətlə əlaqədar, ilk növbədə,
aşağıdakıları qeyd edir.
31 avqust 1999-cu il tarixində qüvvəyə minmiş Torpaq Məcəlləsinin 73-cü
maddəsinin 1-ci hissəsində torpaq sahəsi və ya onun bir hissəsi üzərində icarə
hüququna xitam əsasları sırasında torpaq sahəsindən könüllü imtina edilməsi
müəyyən olunmuşdur. Həmin Məcəllənin 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən,
qanunvericilikdə başqa hal nəzərdə tutulmamışdırsa, torpaq sahəsi üzərində
mülkiyyət, istifadə və ya icarə hüququnun xitamı bu barədə məhkəmə, müvafiq
icra hakimiyyəti orqanı və ya bələdiyyə tərəfindən qərar qəbul edildiyi
tarixdən, torpaq mülkiyyətçisi, istifadəçisi və ya icarəçisi torpaqdan və ya
onun bir hissəsindən könüllü imtina etdikdə isə müvafiq ərizə verilən tarixdən
baş verir.
2000-ci il sentyabr ayının 1-dən qüvvəyə minmiş Mülki Məcəllənin 719.1-ci
maddəsinə görə, torpaq icarəsi müqaviləsi üzrə hüquq münasibətlərinə
müqavilənin bağlandığı müddət qurtardıqda xitam verilir. Məcəllənin 719.4-cü
maddəsinin birinci cümləsində isə göstərilir ki, icarə müqaviləsi 30 ildən çox
müddətə bağlandıqda müqavilənin istənilən iştirakçısı 30 ildən sonra
müqavilənin ləğvinə dair bildirişi icarənin növbəti ilinin sonu üçün qüvvəyə
minməklə icarənin hər hansı ilinin üçüncü iş günündən gec olmayaraq verə bilər.
Göründüyü kimi, Mülki Məcəllənin 719.4-cü maddəsinə müvafiq olaraq, icarə
müqaviləsi 30 ildən çox müddətə bağlandıqda istənilən iştirakçı yalnız 30 ildən
sonra müqavilənin ləğvinə dair bildirişi verə bilər. Digər tərəfdən isə Torpaq
Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci hissəsi ilə torpaq sahəsi üzərində icarəyə
xitam vermək hüququnu icarəçiyə hər hansı bir müddətlə məhdudlaşdırmadan,
istənilən vaxt həyata keçirmək hüququ verilmişdir.
Beləliklə, eyni məsələni tənzimləyən göstərilən normalar bir-birindən
fərqli iki qayda müəyyən etdiyindən, qanunvericilikdə kolliziya yaranmışdır.
Normativ hüquqi aktların kolliziyası, yəni ictimai münasibətləri
tənzimləyən normativ hüquqi aktlarda olan ziddiyyətin mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, bu münasibətləri tənzimləyən iki və ya daha çox hüquq norması mövcud olduğu
halda, onlardan birinin tətbiqi digərlərinin tətbiq edilməsini istisna
edir.
Hüquq kolliziyalarının mövcudluğu istənilən qanunvericilik sisteminin
mürəkkəbliyi və çoxşaxəliliyi ilə izah edilir. Məhz buna görə uzun illər
ərzində müxtəlif ölkələrin hüquq təcrübəsində hüquq kolliziyalarını həll edən
bir sıra prinsiplər formalaşmışdır. Bu prinsiplərə ilk növbədə iyerarxiya (Lex
superior derogat legi inferiori), zaman (Lex posterior derogat legi priori) və
məzmun (Lex specialis derogat legi generali) prinsiplərini aid etmək olar.
Fərqli hüquqi qüvvəyə malik olan hüquqi aktlar arasında kolliziyalar iyerarxiya
prinsipi ilə, eyni hüquqi qüvvəyə malik olan normativ hüquqi aktların normaları
arasında kolliziyalar isə digər iki prinsipin tətbiqi ilə aradan qaldırılır
(Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
228.5-ci və Azərbaycan Respublikası Mənzil Məcəlləsinin 30.4-cü maddələrinin
şərh edilməsinə dair” 2013-cü il 8 oktyabr tarixli Qərarı).
Bir sıra ölkələrdə bu prinsiplər qanunvericilikdə ifadə olunmuşdur. Bu
mənada Azərbaycan Respublikası istisna təşkil etmir. Belə ki, müstəqillik əldə
edildikdən sonra Azərbaycan Respublikasında bu prinsipləri əks etdirən üç qanun
qəbul edilmişdir: 1994-cü və 1999-cu il tarixli “Normativ hüquqi aktlar
haqqında” Qanunlar və 2011-ci il tarixli “Normativ hüquqi aktlar haqqında”
Konstitusiya Qanunu.
Həmin prinsiplərin təyinatı hüquq tətbiqetmə orqanları, xüsusən məhkəmələr
tərəfindən hüququn şərh edilməsi zamanı yaranan kolliziyaların aradan
qaldırılmasından ibarətdir.
Qeyd edilməlidir ki, konkret iş üzrə faktiki halların araşdırılması və
qanunvericiliyin təfsiri əsasında tətbiq olunmalı olan normaların seçiminin,
ilk növbədə, Konstitusiyanın 147-ci maddəsinin II hissəsinin və 149-cu
maddəsinin müvafiq müddəalarına uyğun həyata keçirilməsi və iyerarxiya
prinsipinin tətbiq edilməsi ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrin hüquq tətbiqedici
fəaliyyətinin təzahürü kimi qəbul edilməlidir.
Eyni hüquqi qüvvəyə malik olan normativ hüquqi aktların normaları arasında
ziddiyyət yarandıqda isə məhkəmələr bu məsələni məzmun və zaman prinsipinə uyğun
olaraq müstəqil həll etməlidirlər.
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Konstitusiya Qanununun 11-ci maddəsində
də normativ hüquqi aktların kolliziyasının aradan qaldırılmasında üstünlük, ilk
növbədə, iyerarxiya, prinsipinə verilmişdir, kolliziya aradan qaldırılmadıqda
isə ikinci növbədə ardıcıl olaraq Konstitusiya Qanununun 10.2-10.5-ci
maddələrinin normaları tətbiq edilir.
İyerarxiya prinsipinin məzmunu, Konstitusiyanın 148 və 149-cu maddələrinin
müddəalarına müvafiq olaraq Konstitusiya Qanununun 2-ci maddəsində təsbit
olunmuşdur.
Digər tərəfdən, həmin Konstitusiya Qanununun 2.5-ci maddəsində
göstərilmişdir ki, Mülki Məcəllə mülki hüquq normalarını əks etdirən digər
məcəllə və qanunlarla ziddiyyət təşkil etdikdə Mülki Məcəllə tətbiq edilir.
Göründüyü kimi, bu norma mülki hüquq münasibətlərini tənzimləyən eyni növ
normativ hüquqi aktlar sırasından Mülki Məcəlləni ayırır və onun digər
qanunlara nisbətən üstün hüquqi qüvvəyə malik olduğunu müəyyən edir.
Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, “Normativ hüquqi aktlar haqqında”
Konstitusiya Qanunu 17 fevral 2011-ci il tarixindən qüvvəyə minmiş və
Konstitusiya Qanununda onun geriyə qüvvəsi nəzərdə tutulmamışdır. Buna görə 17
fevral 2011-ci il tarixinə qədər qüvvəyə minmiş hüquq normaları arasında
yaranan kolliziyalar bu Konstitusiya Qanununda nəzərdə tutulan qaydalar
əsasında deyil, 26 noyabr 1999-cu il tarixində qəbul edilmiş və 17 fevral
2011-ci il tarixinədək qüvvədə olmuş “Normativ hüquqi aktlar haqqında” Qanunun
7-ci maddəsinə uyğun həll edilməlidir.
Qeyd olunmalıdır ki, bu yanaşma Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
“Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 228.5-ci və Azərbaycan Respublikası
Mənzil Məcəlləsinin 30.4-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2013-cü il 8
oktyabr tarixli Qərarında da ifadə olunmuşdur.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, Torpaq Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci
hissəsi və 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsində, həm də Mülki Məcəllənin 719.1 və
719.4-cü maddələrində nəzərdə tutulan normalar 17 fevral 2011-ci il tarixindən
əvvəl qüvvəyə minmişdir. Bu səbədən, “Normativ hüquqi aktlar haqqında”
Konstitusiya Qanununun 2.5-ci maddəsi həmin normalar arasında olan kolliziyanın
aradan qaldırılmasında tətbiq edilə bilməz.
Digər tərəfdən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, müraciətdə
göstərilən kolliziyanın aradan qaldırılması Torpaq Məcəlləsinin 75-ci
maddəsinin 6-cı hissəsində təsbit olunmuş xüsusi kollizion normanın tətbiqi ilə
həyata keçirilməlidir.
Həmin maddəyə əsasən, torpaq üzərində hüquqlara xitam verilmə qaydası bu
Məcəllə ilə nəzərdə tutulmadıqda, Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilir.
İlk növbədə qeyd olunmalıdır ki, bu maddə Mülki Məcəllənin qüvvəyə
minməsindən sonra, yəni 23 aprel 2002-ci il tarixli Qanunla Torpaq Məcəlləsinə
əlavə edilmişdir. Digər tərəfdən Torpaq Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin 6-cı
hissəsi birmənalı şəkildə, icarə hüququ da daxil olmaqla, torpaq üzərindəki
bütün sahiblik və istifadə hüquqlarının xitamı qaydalarına dair Torpaq
Məcəlləsinin normalarının Mülki Məcəllənin müvafiq normalarına münasibətdə
üstün hüquqi qüvvəyə malik olmasını təsbit edir. Eyni zamanda Mülki Məcəllənin
özündə də, göstərilənin əksini bildirən norma təsbit olunmamışdır. Həmin
Məcəllənin 2.3-cü maddəsində isə eyni qaydada qeyd olunan münasibətlərin
tənzimlənməsində üstünlüyü torpaq qanunvericiliyinə vermişdir.
Araşdırılan məsələyə 17 fevral 2011-ci il tarixinədək qüvvədə olmuş
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Qanunun 7-ci maddəsinin tətbiq edilməsi
zərurəti ilə bağlı isə qeyd etmək lazımdır ki, Qanunun həmin maddəsi
ümumi səciyyə daşıyır və konkret münasibətləri nizamlayan normativ aktlarda
kolliziyanın həllinə dair müddəalar olmadıqda tətbiq oluna bilərdi. Torpaq
üzərində hüquqlara xitam verilmə qaydalarına dair kolliziyanı həll edən konkret
normanın Torpaq Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin 6-cı hissəsində əks olunduğuna və
onun tətbiqi vasitəsilə müvafiq kolliziya aradan qaldırıldığına görə, burada
“Normativ hüquqi aktlar haqqında” Qanunun 7-ci maddəsinin tətbiqinə ehtiyac
yaranmır.
Göstərilənləri nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə
nəticəyə gəlir:
- Torpaq Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci hissəsi, 75-ci maddəsinin 2-ci
hissəsi və Mülki Məcəllənin 719.1 və 719.4-cü maddələrinin torpaq icarəsi
müqaviləsi üzrə torpaq hüquq münasibətlərinə xitam verilməsi barədə müddəaları
arasında mövcud olan kolliziya bu Qərarın təsviri-əsaslandırıcı hissəsində
göstərilən hüquqi mövqelərə uyğun olaraq Torpaq Məcəlləsinin 75-ci maddəsinin
6-cı hissəsi tətbiq edilməklə həll olunmalıdır.
Eyni zamanda Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu onu da qeyd etməyi vacib
bilir ki, müraciətə səbəb olan mübahisənin hüquqi tənzimində müraciətdə
göstərilən Torpaq Məcəlləsinin və Mülki Məcəllənin normaları arasında kolliziya
yeganə ziddiyyətli məqam deyil.
Belə ki, işin xüsusi konstitusiya icraatı qaydasında baxılması zamanı
müxtəlif mütəxəssis mülahizələrindən və ekspert rəylərindən müəyyən olunur
ki, qüvvədə olan qanunvericilikdə torpaq sahəsi və onun üzərindəki
tikiliyə hüquqların müəyyən edilməsi məsələsi iki müxtəlif yanaşmaya əsasən
nizamlanır. Birinci yanaşmaya uyğun olaraq, istənilən
tikili yerləşdiyi torpaq sahəsinin mühüm tərkib hissəsi sayılır və onlar
birlikdə vahid daşınmaz əşyanı təşkil edirlər. Bununla da, superficies
solo cedit prinsipinə əsasən onlar vahid mülkiyyət hüququ
obyekti olaraq nəzərdən keçirilirlər.
İkinci yanaşma isə ümumi qayda olaraq, torpaq sahəsini və onun üzərindəki
tikilini müstəqil daşınmaz əmlak kimi tanıyır və bundan irəli gələrək hesab
edir ki, onlardan hər biri mülkiyyət hüququnun müstəqil obyekti kimi ayrı-ayrı
subyektlərə məxsus ola bilərlər.
Böyük ehtimalla eyni işin hallarına tətbiq edildiyi zaman fərqli hüquqi
nəticələrə gətirib çıxaran hər iki yanaşma Mülki Məcəllənin müxtəlif
normalarında əks etdirilmişdir.
Digər tərəfdən, Mülki Məcəllənin 135.4-cü maddəsinin ikinci cümləsində əks
olunan hüquqi müddəalar torpaqla möhkəm bağlı olan əşyaların (binalar,
qurğular, çoxillik əkmələr və.s.) müstəqil daşınmaz əşya olduğunu və belə
əşyalar üzərində mülkiyyət hüququnun onların bağlı olduğu torpaq sahəsinin
mülkiyyətçisindən fərqli şəxslərə məxsus olmasının mümkünlüyünü bildirir
(tikintiyə vərəsəlik hüququna dair qaydalar tətbiq edilmədən). Eyni zamanda,
Mülki Məcəllədə torpaq sahəsinin üzərində yerləşən daşınmaz əmlakın
mülkiyyətçisinin torpaq sahəsindən istifadə hüququnun olmasına dair normalar da
mövcuddur (Mülki Məcəllənin 241.3 və 243-cü maddələri).
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu iki ziddiyyətli yanaşmanın eyni
normativ hüquqi aktda əks olunması təkcə Mülki Məcəllə üçün deyil, torpaq
sahəsi və tikililərlə bağlı münasibətləri nizamlayan digər normativ
hüquqi aktlar üçün də səciyyəvidir. Bunların sırasında Azərbaycan
Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsini, Azərbaycan Respublikasının
Mənzil Məcəlləsini və Torpaq Məcəlləsini qeyd etmək olar.
Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, son zamanlar qanunverici tərəfindən
istər Mülki Məcəllənin özündə, istərsə də yuxarıda göstərilən Məcəllələrdə
üstünlük daha çox müvafiq məsələni nizamlayan birinci yanaşmaya verilir. Buna
misal kimi, Azərbaycan Respublikasının 28 dekabr 2018-ci il tarixli Qanunu ilə
Mülki Məcəllənin 135.4-cü maddəsinə üçüncü cümlənin əlavə edilməsini,
habelə Torpaq Məcəlləsinə sonradan edilmiş dəyişiklikləri və adları çəkilən
Məcəllələrə nisbətən daha gec qəbul edilmiş Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsinin
37-ci maddəsini, Mənzil Məcəlləsinin 35-ci maddəsini göstərmək olar.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, birinci yanaşmaya keçid qeyri-ardıcıl
şəkildə, ikinci yanaşmaya əsaslanan hüquq normalarının hüquqi qüvvəsinin
paralel olaraq saxlanılması ilə müşayiət olunur. Məsələn, Mülki Məcəllənin
245-ci maddəsinin ikinci cümləsinin qüvvədə olan redaksiyasına əsasən, torpaq
sahəsinin mülkiyyətçisinə mənsub olan və həmin sahədə yerləşən binaya və ya
qurğuya mülkiyyət hüququ keçərkən müvafiq torpaq sahəsinin bina (qurğu)
yerləşən və ondan istifadə üçün zəruri olan hissəsinə mülkiyyət hüququ da əldə
edənə keçir. Göstərilən hüquq normasının təhlilindən göründüyü kimi, burada,
bir tərəfdən, torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinə məxsus olan binanı (qurğunu)
əldə edənin eyni zamanda müvafiq torpaq sahəsi (binadan (qurğudan) istifadə
üçün zəruri olan hissə) üzərində də qanuna uyğun olaraq mülkiyyət hüququnu
əldə etməsi göstərilir. Digər tərəfdən isə müvafiq hüquqi müddəa ümumiyyətlə
binanın (qurğunun) torpaq sahəsindən müstəqil olan daşınmaz əmlak kimi nəzərdən
keçirən ikinci yanaşmanı əks etdirir. Belə yanaşma hazırda Torpaq Məcəlləsinin
eyniməzmunlu 88-ci maddəsinin 3-cü hissəsində də müşahidə olunmaqdadır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, torpaq sahəsi və onun
üzərindəki tikiliyə hüquqların müəyyən edilməsi məsələsinə münasibətdə yuxarıda
göstərilən yanaşmalardan yalnız birinin (həmin yanaşmanın əks olunduğu hüquq
normalarının) qanunvericilikdə saxlanılması və nəticədə qeyd olunan
məsələnin hüquqi nizamlanmasındakı qeyri-ardıcıllığın aradan
qaldırılması hüquqi müəyyənlik prinsipinin tələbləri baxımından
məqsədəmüvafiqdir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini və
“Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63,
65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsinin 73-cü maddəsinin 1-ci
hissəsi, 75-ci maddəsinin 2-ci hissəsi və Azərbaycan Respublikası Mülki
Məcəlləsinin 719.1 və 719.4-cü maddələrinin torpaq icarəsi müqaviləsi üzrə
torpaq hüquq münasibətlərinə xitam verilməsi barədə müddəaları arasında mövcud
olan kolliziya bu Qərarın təsviri-əsaslandırıcı hissəsində göstərilən hüquqi
mövqelərə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Torpaq Məcəlləsinin 75-ci
maddəsinin 6-cı hissəsi tətbiq edilməklə həll olunmalıdır.
2. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
3. Qərar Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət qəzetlərində və
“Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin,
habelə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin rəsmi internet saytında yerləşdirilsin.
4. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə,
dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
