AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan
Respublikası
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
F.Nəcəfovanın şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin
Mülki Kollegiyasının 18 noyabr 2021-ci il tarixli qərarının Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına
dair
3 mart 2023-cü il Bakı
şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev
(sədr), Sona Salmanova, Humay Əfəndiyeva (məruzəçi-hakim), Rövşən İsmayılov,
Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət
tərkibdə,
məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 34-cü maddələrinə və Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə
müvafiq olaraq, konstitusiya məhkəmə icraatının yazılı prosedur qaydasında
keçirilən məhkəmə iclasında F.Nəcəfovanın şikayəti üzrə Azərbaycan Respublikası
Ali Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının 18 noyabr 2021-ci il tarixli qərarının Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına uyğunluğunun yoxlanılmasına
dair konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə
hakim H.Əfəndiyevanın məruzəsini, ərizəçinin şikayətini, ekspertlər Hüquqi
Ekspertiza və Qanunvericilik Təşəbbüsləri Mərkəzinin icraçı direktoru
S.Mahmudov və Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin Mülki hüquq
kafedrasının dosenti, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru S.Süleymanlının rəylərini və
iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
F.Nəcəfova iddia ərizəsi ilə məhkəməyə müraciət edərək Quba rayonu I Nügədi kəndində yerləşən 1.33 ha torpaq sahəsinə dair Q.Nəcəfov
ilə A.Ağahüseynov, P.Ağahüseynov, M.Ağahüseynova,
K.Ağahüseynova (Nurəhmədli) və P.Ağahüseynov arasında imzalanmış 20 sentyabr
2004-cü il tarixli torpağın alğı-satqısı müqaviləsinin bağlanmış hesab edilməsi
və həmin torpaq sahəsinə dair çıxarışın verilməsinin Daşınmaz Əmlakın Dövlət
Reyestri Xidmətinin 5 saylı Xaçmaz Ərazi İdarəsinə həvalə edilməsi barədə qətnamə qəbul edilməsini xahiş etmişdir.
Quba Rayon
Məhkəməsinin 26 oktyabr 2020-ci il tarixli qətnaməsi ilə iddia təmin
edilməmişdir.
Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsinin Mülki Kollegiyasının
7 iyun 2021-ci il tarixli qətnaməsi ilə F.Nəcəfovanın apellyasiya şikayəti
təmin edilməmiş, birinci instansiya
məhkəməsinin qətnaməsi dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının (bundan sonra – Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası) 18 noyabr 2021-ci
il tarixli qərarı ilə kassasiya şikayəti təmin edilməyərək apellyasiya
instansiyası məhkəməsinin qətnaməsi dəyişdirilmədən saxlanılmışdır.
F.Nəcəfova Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya
Məhkəməsi) şikayətlə müraciət edərək Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının 18
noyabr 2021-ci il tarixli qərarının Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasına (bundan sonra – Konstitusiya) və qanunlarına uyğunluğunun
yoxlanılmasını xahiş etmişdir.
Ərizəçi şikayətində qeyd etmişdir ki,
atası Q.Nəcəfov ilə cavabdehlər 2004-cü ildə mübahisəli torpağa dair alğı-satqı
müqaviləsi bağlamışlar. Cavabdehlər yaşadıqları kəndin ərazisində yerləşən həmin
torpaq sahəsindən Nəcəfovlar ailəsinin
açıq-aşkar və fasiləsiz istifadəsinə 13 il ərzində hər hansı etiraz
bildirməmiş, heç bir tələblər irəli sürməmiş və göstərilən müddət ərzində
müvafiq müqaviləni etibarlı əqd kimi qəbul etdiklərini öz davranışları ilə
nümayiş etdirmişlər. Nəcəfovlar cavabdehlərin bu davranışına güvənərək
sözügedən torpaq sahəsi üzərində mülkiyyət hüquqlarını rəsmiləşdirməmişlər. Bununla
belə, işə baxan məhkəmələr ətraflı araşdırma aparmadan, sübutlara düzgün hüquqi
qiymət vermədən mübahisəli müqavilənin hüquqi qüvvəsinin olmaması qənaətinə
gəlmişlər.
Şikayətdə o da göstərilmişdir ki, məhkəmələr iddiaçının mübahisəli torpaq
sahəsi ilə bağlı iddia irəli sürməyə subyektiv hüququnun olmaması qənaətinə
gələrkən qanunvericiliyin vərəsəlik institutuna dair normalarını, o cümlədən vərəsələrin miras qoyanın öhdəlikləri ilə
yanaşı hüquqlarını da əldə etməsini nəzərə almamış, bununla da ərizəçinin Konstitusiyanın 29 və 60-cı maddələri ilə nəzərdə
tutulmuş mülkiyyət, hüquq və
azadlıqların məhkəmə təminatı hüquqları pozulmuşdur.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu şikayətlə bağlı aşağıdakıların qeyd edilməsini zəruri
hesab edir.
Ayrılmaz və
bölünməz əsas insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarından biri kimi mülkiyyət
hüququna verilən təminat, bu hüququ hüquqi bərabərlik, mülkiyyətin
toxunulmazlığı prinsiplərinə uyğun əmlak müstəqilliyi, iradə azadlığı
şəraitində həyata keçirmək imkanının yaradılmasını, pozulduğu təqdirdə isə
məhkəmədə müdafiəsini nəzərdə tutur.
Eyni zamanda,
belə müdafiə yalnız mülkiyyətçi ilə məhdudlaşmayaraq mülki dövriyyənin digər
iştirakçılarının əmlakla bağlı qanuni əsaslarla mövcud hüquqlarının da
(mübahisəli əmlakın sahibləri, istifadəçiləri) öz təsir dairəsilə
əhatələndiyini ehtiva edir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun K.Qəribovanın
şikayəti üzrə 2008-ci il 8 may tarixli Qərarı).
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun M.Bağırovun şikayəti üzrə
2008-ci il 30 iyul tarixli Qərarında ifadə etdiyi hüquqi mövqeyinə
əsasən, mülki mübahisənin qanuni həlli üçün işə baxan məhkəmə, o cümlədən tam
hüquqlu məhkəmə kimi apellyasiya instansiyası məhkəməsi ilk növbədə iddia
qaldırmış şəxsin müvafiq subyektiv hüquqa malik olub-olmamasını araşdırmalıdır.
Hazırkı mülki
iş üzrə məhkəmələr Q.Nəcəfovun
sağlığında 20 sentyabr 2004-cü il tarixli alğı-satqı müqaviləsini
notariat qaydasında rəsmiləşdirmədiyi, müqavilənin predmeti olaraq
istifadəsində olan torpaq sahəsinə dair çıxarış və ya hər hansı rəsmi sənəd
əldə etməyərək zəruri prosessual hərəkətləri həyata keçirmədiyi səbəbindən,
F.Nəcəfovanın həmin torpaq sahəsini məhkəmə qaydasında mübahisələndirməyə
subyektiv hüququnun olmaması qənaətinə gəlmişlər. Beləliklə, məhkəmələr bir
tərəfdən iddiaçının atası Q.Nəcəfovun subyektiv hüququnun olduğu, digər
tərəfdən isə bu hüquqdan atası tərəfindən istifadə edilməməsi səbəbindən
F.Nəcəfovanın müvafiq subyektiv hüququnun
olmaması nəticəsinə gəlmişlər.
Bununla bağlı
olaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakıları qeyd etməyi zəruri hesab
edir.
Konstitusiyanın
29-cu maddəsinin VII hissəsinə əsasən, dövlət vərəsəlik hüququna təminat
verir.
Vərəsəlik
dedikdə, ölümündən sonra fiziki şəxsin başqa şəxslərə verilə bilən hüquqlarının
(miras aktivi) və vəzifələrinin (miras passivi) digər şəxslərə keçməsi başa
düşülür. Şəxsin ölümü əmlak və bəzi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının və
vəzifələrinin xitamına səbəb olmur, əksinə onlar vərəsəlik hüquq normalarında
göstərilən qaydada başqa şəxslərə keçir (Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1134, 1146 və 1252-ci
maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair 2020-ci il 24 fevral
tarixli Qərar).
Azərbaycan
Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 1151.1-ci
maddəsinə müvafiq olaraq, mirasa (miras əmlaka) miras qoyanın öldüyü məqamadək
malik olduğu əmlak hüquqlarının (miras aktivi) və vəzifələrin (miras passivi)
toplusu daxildir.
Həmin
Məcəllənin 1153-cü maddəsinə əsasən, şəxsi xarakter daşıyan və yalnız miras
qoyana mənsub ola bilən əmlak hüquqları və vəzifələr, habelə qanunda və ya
müqavilədə nəzərdə tutulan, yalnız kreditorun və borclunun sağlığında qüvvədə
olan və onların ölümü ilə xitam verilən hüquq və vəzifələr mirasın tərkibinə
daxil deyildir.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 60-cı maddəsi
baxımından Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1243-cü maddəsinin və
Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 307.2.9-cu
maddəsinin əlaqəli şəkildə şərh
edilməsinə dair” 2020-ci il 16 oktyabr tarixli Qərarında qeyd olunmuşdur ki, şəxsi
xarakterli hüquq və vəzifələr miras qoyanın vərəsələrinə vərəsəlik qaydasında
keçmir. Miras əmlakı təşkil edən maddi dəyərlərə malik olan hüquq (miras əmlaka
daxil olan daşınmaz və daşınar əmlakın üzərindəki mülkiyyət və sair əşya
hüquqları, tələb hüquqları) və öhdəliklər isə vərəsəlik qaydasında miras
qoyanın vərəsələrinə keçir.
İnsan Hüquqları
üzrə Avropa Məhkəməsinin (bundan sonra – Avropa Məhkəməsi) formalaşdırdığı
hüquqi mövqeyə əsasən, “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi
haqqında” Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsinin birinci hissəsində
nəzərdə tutulmuş “mülkiyyət” anlayışı müstəqil məzmuna malikdir. Maddi əşyalar kimi, əmlakı təşkil edən bəzi digər
hüquqlar və maraqlar da “mülkiyyət hüququ” kimi tanınmalı və beləliklə, bu
maddənin məzmunu baxımından “mülkiyyət” hesab olunmalıdır. “Mülkiyyət” anlayışı
“mövcud mülkiyyətlə” məhdudlaşmır və tələblər də daxil olmaqla, ərizəçinin ən
azından mülkiyyət hüququndan səmərəli şəkildə istifadənin əldə olunmasına
ağlabatan və “qanuni gözləntisi” olan əmlakı da əhatə edə bilər. “Gözlənti” o
halda qanunidir ki, o hər hansı qanunvericilik müddəasına və ya mübahisə
obyektinə dair hüquqi sənədə əsaslansın (Saghinadze və başqaları Gürcüstana
qarşı iş üzrə 2010-cu il 27 may tarixli Qərar, §103).
Avropa
Məhkəməsi bir sıra qərarlarında onu da göstərmişdir ki, tələbin xarakteri əmlak
maraqlarının mövcudluğunu nəzərdə tutduğu hallarda, belə maraq yalnız o zaman
“əmlak” hesab oluna bilər ki, daxili qanunvericilikdə onun əsasları müəyyən
edilsin (Kopecky Slovakiyaya qarşı iş üzrə 2004-cü il 28 sentyabr
tarixli, Belane Nagy Macarıstana qarşı iş üzrə 2016-cı il 13
dekabr tarixli, Radomilja və digərləri Xorvatiyaya qarşı iş üzrə 2018-ci
il 20 mart tarixli Qərarlar).
Bu baxımdan, alğı-satqı
müqaviləsi əsasında Q.Nəcəfovun uzun müddət istifadəsində və sahibliyində olan
mübahisəli torpaq sahəsi ilə bağlı müvafiq
müqavilə bağlanan zaman qüvvədə olan Mülki Məcəllənin 355 və 567-ci maddələrinə
əsaslanan subyektiv hüququ mahiyyəti
etibarı ilə şəxsə bağlı bir hüquq olmadığından, əmlak xarakterli bu subyektiv
hüquq onun ölümü ilə xitam olunmamış, Mülki
Məcəllənin 1151-ci maddəsi üzrə Q.Nəcəfovun miras kütləsinə daxil olmaqla vərəsəlik
qaydasında varisi F.Nəcəfovaya keçmişdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu, həmçinin hazırkı mülki işlə əlaqədar müqavilənin
məcburi forma şərtinə riayət edilməməsi əsası ilə etibarsızlığı məsələsinə də aydınlıq
gətirilməsini zəruri hesab edir.
Mülki hüquqi
öhdəliklərin ən mühüm yaranma əsası olaraq müqavilələr tərəflərin iradə
sərbəstliyi ilə şərtləndirilir və tərəflərin iradə sərbəstliyi, müqavilə
azadlığı müqavilə münasibətlərinin tənzimlənməsinin əsas prinsipləri olaraq
qəbul edilir.
Göstərilən prinsiplər mülki hüquq subyektlərinin müqavilələrin
forması ilə bağlı iradə azadlığını da
ehtiva edir. Mülki hüquq subyektləri bir qayda olaraq müqavilələri arzu
etdikləri istənilən formada (şifahi, fiziki hərəkətlərlə, sadə yazılı, notarial qaydada təsdiqlənməklə) bağlaya
bilərlər. Müqavilənin forması ilə bağlı tərəflərin iradə azadlığı mülki
dövriyyənin inkişafı, mülki münasibətlərin dinamikliyinin təmin olunması
baxımından çox əhəmiyyətlidir.
Lakin şəxsi və
(və ya) ictimai mənafeyin təmin olunması baxımından zərurət olduqda bəzi
müqavilələrin bağlanılması qanunvericilikdə məcburi forma şərtinə tabe tutulur.
Qanunla və ya
tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə müəyyən edilmiş forma tələblərinə riayət
etməməklə bağlanılmış əqd etibarsızdır. Əqdlər şifahi və ya yazılı (sadə və ya
notarial) formada bağlanır (Mülki Məcəllənin 329-cu maddəsi).
Əqdin notariat
qaydasında təsdiqlənməsi onun məzmununu ifadə edən və əqdi bağlayan şəxs və ya
şəxslər və ya onların lazımınca vəkil etdikləri şəxslər tərəfindən imzalanmış
yazılı sənəddə notariusun və ya bu cür notarial hərəkəti yerinə yetirməyə
hüququ çatan digər vəzifəli şəxsin təsdiqləyici qeyd etməsi yolu ilə həyata
keçirilir (Mülki Məcəllənin 331 və 334-cü maddələri).
Qanunvericilikdə
bir sıra əqdlər üçün sadə yazılı və ya notariat qaydasında təsdiqlənmə
tələbinin etibarlılıq şərti kimi müəyyən edilməsi həmin əqdlərin mahiyyətindən
irəli gəlir. Belə ki, bir qayda olaraq iqtisadi dəyəri daha yüksək olan, fərdin şəxsi və iqtisadi həyatı baxımından
mühüm rol oynayan (bir tərəf üçün öhdəlik və vəzifələr
yaradan zaminlik, bağışlama vədi kimi) əqdlərin,
dövlətin xüsusi qeydiyyatını apardığı əşyalara dair sərəncam öhdəliyi yaradan əqdlərin (daşınmaz əşyaların, avtomobil və s. əşyaların
alğı-satqısı, ipoteka və s.) etibarlı olması üçün onların müvafiq məcburi formada bağlanması və ya notarial qaydasında təsdiqlənməsi tələb olunur.
Bununla mülki dövriyyə iştirakçılarına daha yaxşı düşünmək, bağlayacaqları əqd
səbəbindən yaranacaq nəticələri əvvəlcədən müəyyən etmək və yekun qəti
qərara gəlmək imkanı yaratmaq məqsədi güdülür. Məhz bu məqsədə nail olmaq, nəticədə
mülki hüquq subyektlərinin mənafelərini qorumaq üçün qanunverici bir sıra
əqdlər baxımından forma tələbini etibarlılıq şərti kimi müəyyən etmişdir.
Hazırkı iş üzrə
F.Nəcəfovanın əsaslandığı, 24 iyun 2005-ci il tarixli Azərbaycan
Respublikasının Qanunu ilə qüvvədən salınmış Mülki Məcəllənin 335-ci maddəsi ilə
əqdin notariat formasına riayət edilməməsinin nəticələri müəyyən edilirdi.
Həmin maddəyə əsasən, əgər tərəflərdən biri notariat qaydasında təsdiqlənməsi
tələb olunan əqdi tamamilə və ya qismən icra etmişsə, digər tərəf isə əqdin
notariat qaydasında təsdiqlənməsindən boyun qaçırırsa, əqdi icra etmiş tərəfin
tələbi ilə məhkəmənin əqdi etibarlı saymaq ixtiyarı vardır. Bu halda əqdin
sonradan notariat qaydasında təsdiqlənməsi tələb edilmir.
Qeyd edilən
maddə, forma şərtinə riayət edilməməsi səbəbindən etibarsız əqdlərin etibarlı hala gətirilməsini
(konvalidasiyasını) nəzərdə tuturdu.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun S.Əliyevanın şikayəti üzrə 2006-cı il 31 may tarixli
Qərarında Mülki Məcəllənin 335-ci maddəsi ilə əlaqədar formalaşdırdığı hüquqi
mövqeyinə əsasən əqdi icra etmiş tərəfin tələbi ilə məhkəmənin əqdi etibarlı
hesab etməsi üçün mütləq aşağıdakı hallar mövcud olmalıdır:
- əqdin
notarial təsdiqlənməsi qaydasına riayət edilməməsi əks tərəfin təqsiri
ucbatından baş verməli;
- məhz
əks tərəf əqdin notariat qaydasında təsdiqlənməsindən yayınmalı;
- əqdin
özü qanuna zidd olmamalı və onun yazılı formada tərtib edilməsinə dair tələbə
əməl edilmiş olmalıdır.
Eyni zamanda,
notarial qaydada təsdiqlənmə tələbinə uyğun olmayan əqdin etibarlı hala
gətirilməsi üçün, belə iddia irəli sürən şəxsin əqdi tamamilə icra etməsi tələb
edilir ki, məhz bu şərtlə onun tələbi məhkəmə tərəfindən təmin oluna bilər. Belə məhkəmə qərarı notarial təsdiqetməni
əvəz edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, notarial təsdiqetmə əqdə münasibətdə xarici
element olaraq əqdin bağlanmasına təsir etmir, ona hüquqi qüvvə verir.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 337, 339.6, 346.1
və 354-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” 2021-ci il 2 aprel
tarixli Qərarında formalaşdırdığı hüquqi mövqeyinə əsasən, hər hansı əqdə
istinad edilərək iddia verildiyi təqdirdə, həmin iddianın necə
əsaslandırılmasından asılı olmayaraq məhkəmənin ilk vəzifəsi həmin əqdin
etibarlılığını müəyyən etməkdir. O da diqqətə alınmalıdır ki, əqdin
etibarsızlığı ilə bağlı mübahisələrə baxan məhkəmələr əqdin etibarsız hesab
edilməsindən sui-istifadə olunduğunu müəyyən edərlərsə, əqdin etibarsızlığını
irəli sürmək vicdanlılıq prinsipinə zidd hesab edilməlidir.
Qanunvericiliyin
müəyyən etdiyi forma (şəkil) tələbinin yerinə yetirilməməsi tərəflərə bu əsas
ilə müqavilənin etibarsızlığını irəli sürmək haqqını verir. Lakin nəzərə
alınmalıdır ki, digər haqların realizəsində olduğu kimi, əqdin etibarsızlığının
irəli sürülməsi halında da mülki dövriyyə subyektləri vicdanla hərəkət etməli,
hüquqdan sui-istifadəyə yol verməməlidirlər.
Mülki
Məcəllənin 5.3-cü maddəsinə əsasən mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri öz
hüquq və vəzifələrini vicdanla həyata keçirməyə borcludurlar. Məhz bu səbəbdən,
məsələn, əqdin hər iki tərəfi aldatma yolu ilə hərəkət etdikdə onlardan heç
biri aldadıldığına istinad edərək əqdi mübahisələndirmək hüququna malik deyil
(Mülki Məcəllənin 339.3-cü maddəsi).
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun X.Mirzəliyevin şikayəti üzrə 2021-ci il 17 sentyabr
tarixli Qərarında qeyd edilmişdir ki, vicdanlılıq institutu mülki hüququn təməl
prinsiplərindən olmaqla dürüstlük kimi əxlaqi və mənəvi keyfiyyətləri özündə
ehtiva edən mühüm tərkib elementinə malikdir. Mülki hüquqda şəxslərin vicdanlı
olduğu, yəni mülki hüquq münasibətlərində hüquq və vəzifələrini həyata
keçirərkən subyektlərin hər birinin vicdanlı olması ehtimal olunur. Vicdanlılığın
qorunması mülki dövriyyəni təmin etmək məqsədi daşımaqla yanaşı, həm də
subyektlərin mənafelərinin qorunmasına xidmət edir.
Mülki
Məcəllənin 16.1-ci maddəsində isə müəyyən edilmişdir ki, fiziki və hüquqi
şəxslərin yalnız və yalnız başqa şəxsə ziyan vurmaq niyyəti ilə həyata
keçirdikləri hərəkətlərə, habelə hüquqdan digər formalarda sui-istifadə
edilməsinə yol verilmir.
Mülki
Məcəllənin 560.1 və 560.2-ci maddələrinə əsasən, mülki hüquqlar hüquqa uyğun
həyata keçirilməlidir. Hüquqdan yalnız başqalarına ziyan vurmaq məqsədi ilə
istifadə edilməsi yolverilməzdir. Hüquqdan sui-istifadəyə yol verilmir, bu əsas
üzərində həyata keçirilən razılaşmalar və hərəkətlər isə etibarsızdır.
Həmin
Məcəllənin 560.3.4-cü maddəsinə əsasən, digər tərəfin güvəndiyi və güvənmiş
olduğu əvvəlki rəftara zidd hüququn həyata keçirilməsi hüquqdan sui-istifadə
halını yaradır.
Bu müddəa digər
şəxsə zərər vura biləcək ziddiyyətli davranışı qadağan edir və şəxsin üzərinə
ardıcıl rəftar etmək öhdəliyi qoyur.
Təsadüfi deyil
ki, Mülki Məcəllənin 351.2-ci maddəsinə əsasən, əgər əhəmiyyətsiz əqdi bağlamış
şəxs onu təsdiq edərsə, onun hərəkətləri
əqdin yenidən bağlanması kimi qiymətləndirilir. Həmin Məcəllənin
351.3-cü maddəsinə əsasən, əgər əqdi onun barəsində mübahisə etmək hüququna
malik şəxs təsdiq edirsə, bununla o, mübahisə etmək hüququnu itirir.
Mülki işin məhkəmələr
tərəfindən müəyyən edilmiş hallarından görünür ki, mübahisəli torpaq sahəsi
barəsində iddiaçının atası və
cavabdehlər arasında 20 sentyabr 2004-cü il tarixində alğı-satqı
müqaviləsi bağlanmış və həmin vaxtdan etibarən torpaq sahəsi iddiaçının aşkar
sahibliyində və istifadəsində olmuşdur. Torpaq sahəsinə dair dövlət aktının
əsli də iddiaçının atası Q.Nəcəfova təhvil verilmişdir. 2017-ci ildə həmin
torpaq sahəsinə dair dövlət aktının itirilməsi barədə cavabdehlər tərəfindən
qəzetdə elan verilməsinədək tərəflər arasında torpaqla bağlı hər hansı mübahisə
olmamışdır. Həmçinin, Quba rayonu I Nügədi Bələdiyyəsinin 14 oktyabr 2019-cu il
tarixli arayışına əsasən, mübahisəli torpaq sahəsi 2004-cü ildən etibarən
Q.Nəcəfov, 2014-cü ildən isə oğlu F.Nəcəfov tərəfindən əkilib-becərilmiş və
torpaq vergiləri onlar tərəfindən ödənilmişdir.
Məhkəmə
qərarlarında göstərilmişdir ki, mübahisəli torpağın alğı-satqısı müqaviləsi
üzrə satıcılardan K.Ağahüseynova və P.Ağahüseynov müqaviləni imzalamamışlar.
Yəni ümumi mülkiyyətdə olan torpağın birgə mülkiyyətçilərinin razılığı (imzası)
olmadan əmlaka sərəncam verilmişdir. Bu da
mübahisəyə Mülki Məcəllənin müqavilənin bağlandığı vaxt qüvvədə olan
335-ci maddəsinin tətbiq olunmasını
istisna edir.
Bununla
əlaqədar olaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakıları qeyd etməyi
zəruri hesab edir.
Azərbaycan
Respublikası Torpaq Məcəlləsinin 52-ci maddəsinə əsasən, torpaq sahəsi üzərində
birgə hüquqlar iki və daha çox şəxsin mülkiyyətində, istifadəsində və
icarəsində torpaq sahəsi olduqda, habelə mülkiyyətçi, istifadəçi və icarəçi
arasında qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada bağlanan müqavilə əsasında
onlara məxsus olan torpaq sahələrinin birləşdirilməsi zamanı yaranır.
İki və daha çox
şəxsin mülkiyyətində, istifadəsində və icarəsində olan torpaq sahəsi həmin
şəxslərin birgə mülkiyyət, birgə istifadə və ya birgə icarə hüququnda məxsus
ola bilər. Birgə mülkiyyətdə olan torpaq sahələrinə sahiblik, onlardan istifadə
və onlar barədə sərəncam verilməsi Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin
birgə mülkiyyət hüququ haqqında müddəalarına uyğun olaraq həyata keçirilir.
Mülki
Məcəllənin birgə mülkiyyətdə olan əşyaya sahiblik, ondan istifadə və ona dair
sərəncam verilməsi ilə bağlı məsələləri tənzimləyən 222-ci maddəsinə görə isə
birgə mülkiyyətdə olan əşyaya dair sərəncam verilməsi bütün mülkiyyətçilərin
razılığı ilə həyata keçirilir.
Beləliklə,
birgə mülkiyyətçilərdən birinin ümumi mülkiyyətdə olan əmlaka sərəncamla bağlı
əqdi digər birgə mülkiyyətçilərdən hər hansı birinin razılığı olmadan
bağlaması qanunvericiliyin məcburi göstərişlərinə zidd olduğu üçün etibarsızlıq
halının yaranmasına səbəb olur.
Lakin burada nəzərə alınmalıdır ki, Mülki
Məcəllənin 358-ci maddəsinə əsasən, səlahiyyətsiz şəxsin əşyaya və ya hüquqa
dair sərəncam verməsi, əgər səlahiyyətli şəxsin icazəsi (qabaqcadan verilmiş
razılığı) ilə həyata keçirilirsə, etibarlıdır. Əşyaya və ya hüquqa dair
sərəncam verilməsi, əgər səlahiyyətli şəxs bunu bəyənirsə, etibarlı olur.
Mülki
Məcəllənin Səlahiyyət verilməyən şəxsin
əqd bağlaması adlanan 360.2-ci maddəsinə görə, təmsil edilən tərəfindən əqdin
sonradan bəyənilməsi onun üçün əqdin bağlandığı andan əqd üzrə mülki hüquq və
vəzifələr yaradır, dəyişdirir və onlara xitam verir.
Mülki
hüququn bəyənmə - sonradan verilən
razılıq institutunu nəzərdə tutan Mülki Məcəllənin 357-ci maddəsinə əsasən, əqd
bağlanmasının bəyənilməsi, əgər bu Məcəllə ilə və ya tərəflərin razılaşması ilə
ayrı qayda müəyyənləşdirilməyibsə, əqdin bağlandığı andan geriyə təsir
qüvvəsinə (ex tunc) malikdir.
Səlahiyyət
verilməyən şəxsin bağladığı əqdin təmsil edilən tərəfindən bəyənilməsi, əqd
bağlanan zaman əqdi bağlayan şəxsin səlahiyyətə malik olması kimi
qiymətləndirilir və təmsil edilən şəxs üçün bütün müvafiq hüquqi nəticələrə (mülki hüquq münasibətinin əmələ gəlməsi,
dəyişdirilməsi və ya xitamı) səbəb olur. Sonradan verilən razılığın nə zaman
verilməsindən asılı olmayaraq, o əqdin bağlandığı andan əqdin tərəfi hesab
edilir. Hüquqi təbiətinə görə əqdin bəyənilməsi birtərəfli əqd olaraq qəbul
edilir, belə ki, onun bağlanması üçün yalnız təmsil edilən şəxsin iradə ifadəsi
zəruri və yetərlidir. Mülki Məcəllənin 355.2-ci maddəsinin “razılıq üçün müəyyənləşdirilmiş
əqd formasına riayət edilməsi tələb olunmur” müddəası mahiyyət və məzmun
etibarı ilə məhz bəyənmə hallarına aiddir. Bu nöqteyi-nəzərdən də hüquqi
baxımdan məcburi forma şərtinə tabe tutulan müəyyən bir əqdə dair təmsil
olunanın konkludent hərəkətləri və rəftarı (məsələn, əqd üzrə icra olunanların
qəbul edilməsi, əşyaya dair sənədlərin verilməsi, uzun müddət ərzində əşyadan əqd
üzrə qarşı tərəfin öz əşyası kimi fasiləsiz və bariz istifadəsinə etiraz
etməməsi və s.) onun tərəfindən əqdin bəyənilməsinə dəlalət edir.
Bu baxımdan,
əqdin bağlanmasına zahirən razılığı olmayan ümumi mülkiyyət sahibinin bu əqddən
xəbərdar olması və bəyəndiyini
göstərən hərəkət və rəftarı işin hallarından bariz məlum olduğu təqdirdə, işin
halları tam və hərtərəfli araşdırılıb
bunlara hüquqi qiymət verilmədən, birgə mülkiyyətçilərdən hər hansı
birinin imzasının olmamasına
görə onun bu əqdə razılığının olmadığı qənaətinə
gəlinməsi mülki hüququn
vicdanlılıq və hüquqdan sui-istifadənin yolverilməzliyi prinsiplərinə zidd
nəticənin yaranmasına səbəb olar.
Göstərilənlərə
əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, müqavilənin imzalanmaması
(ona razılıq verilməməsi) və ya forma
tələbinə riayət edilməməsi əsasları ilə hüquqi qüvvəsinin olmaması barədə
iddialara baxarkən məhkəmələr formal mülahizələrdən çıxış etməməli, tərəflərin
vicdanlılığının və davranışlarının ardıcıllığının müəyyən edilməsi üçün işin
bütün hallarını hərtərəfli araşdırmalı, yaranacaq nəticənin ədalətlilik və
vicdanlılıq prinsiplərinə uyğunluğunu müəyyən etməli və yalnız bundan sonra
müvafiq qərar qəbul etməlidir.
Hazırkı iş üzrə isə birinci və apellyasiya instansiyaları məhkəmələri
tərəfindən işin mühüm əhəmiyyət kəsb edən halları aydınlaşdırılmadan, yalnız bağlanmış
müqavilədə K.Ağahüseynovanın imzasının olmaması, P.Ağahüseynovun isə müqavilə
bağlanarkən həqiqi hərbi xidmətdə olması əsas götürülərək onların torpağın
alğı-satqısı ilə bağlı iradə ifadələrinin olmadığı qənaətinə gəlinərək
alğı-satqı müqaviləsi etibarsız hesab edilmişdir.
Halbuki Mülki Məcəllənin 404-cü maddəsinə əsasən, müqavilə şərtlərini
təfsir edərkən məhkəmə təkcə müqavilədəki söz və ifadələrin hərfi mənasını
deyil, həm də tərəflərin iradə ifadəsinin həqiqi mənasını, bütövlükdə müqavilənin
hərfi mənasının onun digər şərtləri və mənası ilə müqayisəsini nəzərə alır.
Bu mənada mülki dövriyyənin sabitliyinin təmin edilməsi məqsədi ilə
məhkəmələr təqdim olunmuş sübutlara Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual
Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Prosessual Məcəllə) 88-ci maddəsinə uyğun
olaraq obyektiv, qərəzsiz, hərtərəfli və tam baxaraq onların əsasında müqavilə
üzrə tərəflərin əsl məqsədlərini və iradə ifadələrini dəqiqləşdirməli, iradə
ifadəsinin hansı şərtlər və şərait daxilində bildirilməsini müəyyən etməli,
müqavilələrin etibarlı olub-olmamasına düzgün hüquqi qiymət verməlidir.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun əvvəlki qərarlarında da formalaşdırdığı
hüquqi mövqeyə əsasən, müqavilənin etibarsızlığı
faktı yalnız iradə ifadəsinin özünün deyil, həm də həmin iradənin
formalaşmasına və ifadə edilməsinə əsas olmuş şərait və motiv, məsələn,
müqaviləyə qədərki danışıqlar, tərəflər arasındakı münasibətlər və tərəflərin
sonrakı hərəkətləri nəzərə alınmaqla müəyyənləşdirilə bilər (B.Qasımovun
şikayəti üzrə 2019-cu il 9 dekabr tarixli Qərar).
Xüsusən mülkiyyət hüququ ilə bağlı
mübahisələrin həllində məhkəmələr formal mülahizələrdən çıxış etməməli,
məsələləri qanunvericiliyin onlara verdiyi bütün mümkün hüquqi vasitələrdən
istifadə edərək tam və hərtərəfli araşdırmalıdırlar (Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun N.Əsədovanın şikayətinə dair 2021-ci il 12 aprel tarixli Qərarı).
Lakin işə baxan Quba Rayon Məhkəməsi və Sumqayıt Apellyasiya Məhkəməsi
mülki qanunvericiliyin yuxarıda qeyd olunan maddələrini və Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun formalaşdırdığı hüquqi mövqelərini nəzərə almadan,
F.Nəcəfovanın iddiasını rədd edərkən alğı-satqı müqaviləsinin formal tələblərə
uyğun bağlanmaması ilə kifayətlənmiş, işin müəyyən edilmiş halları əsasında
tərəflər arasındakı həqiqi hüquqi vəziyyəti müəyyən etməmişdir.
O da qeyd edilməlidir ki, Quba Rayon Məhkəməsinin 11 iyun 2020-ci il
tarixli qərardadı ilə mülki iş üzrə sənədlərin məhkəmə-texniki ekspertizası
təyin edilmişdir. Belə ki, cavabdehlər məhkəmə
baxışı zamanı etirazlarını onunla əsaslandırmışlar ki, 2004-cü ildə
A.Ağahüseynov və Q.Nəcəfov arasında alğı-satqı müqaviləsi ümumiyyətlə
bağlanmamış, onlar 2014-cü il tarixli icarə müqaviləsinə qol çəkmiş,
“alğı-satqı” sözü müqaviləyə sonradan əlavə edilmişdir. Bununla əlaqədar iş
üzrə təyin edilmiş və keçirilmiş “Sənəd rekvizitlərinin tədqiqi”
ekspertizasının ekspert rəyinə əsasən 20 sentyabr 2004-cü il tarixli müqavilədə
montaj əlamətləri müəyyən edilməmişdir.
Eləcə də birinci instansiya məhkəməsi cavabdehlərin müqavilədə olan
imzalarının həqiqiliyinin müəyyən edilməsi üçün ekspertiza təyin etmiş, lakin
cavabdehlər imza nümunələrini məhkəməyə təqdim etməkdən imtina etmişlər. Cavabdehlərin
ekspertizada iştirak etməkdən boyun qaçırması faktına isə məhkəmələr tərəfindən
qiymət verilməmişdir.
Halbuki Mülki Prosessual Məcəllənin 97.5-ci maddəsinə əsasən, tərəf
ekspertizanın keçirilməsində iştirak etməkdən imtina edirsə və ya onun
keçirilməsinə mane olursa (ekspertizaya gəlmir, zəruri tədqiqat predmetlərini
ekspertə təqdim etmir, ekspertizanın aparılması üçün tələb olunan xərcləri
ödəmir və s.) və işin hallarına görə bu tərəfin iştirakı olmadan ekspertizanı
keçirmək mümkün deyilsə, məhkəmə hansı tərəfin iştirak etməkdən imtina
etməsindən, habelə bunun onun üçün hansı əhəmiyyət kəsb etməsindən asılı
olaraq, ekspertiza təyin edilən faktı, onun hüquqi nəticələrini əsaslandırmaqla
təsdiq olunmuş və yaxud rədd edilmiş hesab edə bilər.
Kassasiya instansiyası məhkəməsinin əsas təyinatını və həmin instansiyada
işə baxılmasının hədlərini müəyyənləşdirən Mülki Prosessual Məcəllənin 416.1-ci
maddəsinə əsasən, kassasiya instansiyası məhkəməsi işə şikayət həddində baxır
və kassasiya şikayətində irəli sürülmüş dəlillər üzrə apellyasiya instansiyası
məhkəməsi tərəfindən maddi və prosessual hüquq normalarının düzgün tətbiq
edilməsini yoxlayır.
Mülki Prosessual Məcəllənin 418.1-ci maddəsinin tələbinə görə, maddi və
prosessual hüquq normalarının pozulması və ya düzgün tətbiq olunmaması, o
cümlədən maddi və prosessual hüququn tətbiqi üzrə məhkəmə təcrübəsinin
vahidliyinin pozulması apellyasiya instansiyası məhkəməsinin qətnamə və
qərardadının ləğv edilməsi üçün əsasdır. Həmin Məcəllənin 418.2 və 418.3-cü
maddələrinə əsasən isə bu Məcəllənin 386-cı maddəsində göstərilən hallarda
maddi hüquq normaları pozulmuş və ya düzgün tətbiq olunmamış hesab edilir.
Prosessual hüquq normalarının pozulması və ya düzgün tətbiq olunmaması
qətnamənin, yaxud qərardadın ləğv edilməsi üçün o vaxt əsas ola bilər ki, bu
pozuntu düzgün qətnamə qəbul edilməməsi ilə nəticələnsin və ya nəticələnə
bilsin.
Beləliklə, Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyası apellyasiya instansiyası
məhkəməsi tərəfindən maddi və prosessual hüquq normalarının pozulmasına lazımi
diqqət yetirməmiş, həmin məhkəmənin 7 iyun 2021-ci il tarixli qətnaməsini dəyişdirmədən
saxlamaqla Mülki Prosessual Məcəllənin 416.1, 418.1, 418.2 və 418.3-cü
maddələrinin tələblərinə uyğun olmayan 18 noyabr 2021-ci il tarixli qərar qəbul
etmişdir. Nəticədə ərizəçinin Konstitusiyanın 29-cu maddəsinin I hissəsində və
60-cı maddəsinin I hissəsində nəzərdə tutulmuş mülkiyyət və hüquq və
azadlıqların məhkəmə təminatı hüquqları pozulmuşdur.
Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
hesab edir ki, F.Nəcəfovanın Quba rayonu
I Nügədi kəndində yerləşən 1.33
ha torpaq sahəsinə dair
Q.Nəcəfov ilə A.Ağahüseynov, P.Ağahüseynov, M.
Ağahüseynova, K.Ağahüseynova (Nurəhmədli) və P.Ağahüseynov arasında imzalanmış
20 sentyabr 2004-cü il tarixli alğı-satqı müqaviləsinin bağlanmış hesab
edilməsi və həmin torpaq sahəsinə dair Q.Nəcəfovun adına çıxarışın verilməsinin
Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin 5 saylı Xaçmaz Ərazi İdarəsinə
həvalə edilməsi tələbinə dair mülki iş üzrə Ali Məhkəmənin Mülki Kollegiyasının
18 noyabr 2021-ci il tarixli qərarı Konstitusiyanın 29-cu maddəsinin I
hissəsinə və 60-cı maddəsinin I hissəsinə, Mülki Prosessual Məcəllənin 416.1,
418.1, 418.2 və 418.3-cü maddələrinə uyğun olmadığından qüvvədən düşmüş hesab
edilməlidir. İşə bu Qərara uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının mülki
prosessual qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada və müddətdə yenidən
baxılmalıdır.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin V və IX
hissələrini, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun 52, 62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. F.Nəcəfovanın Quba rayonu I Nügədi kəndində yerləşən 1.33 ha torpaq sahəsinə
dair Q.Nəcəfov ilə
A.Ağahüseynov, P.Ağahüseynov, M.Ağahüseynova, K.Ağahüseynova
(Nurəhmədli) və P.Ağahüseynov arasında imzalanmış 20 sentyabr 2004-cü il
tarixli alğı-satqı müqaviləsinin bağlanmış hesab edilməsi və həmin torpaq
sahəsinə dair Q.Nəcəfovun adına çıxarışın verilməsinin Daşınmaz Əmlakın Dövlət
Reyestri Xidmətinin 5 saylı Xaçmaz Ərazi İdarəsinə həvalə edilməsi tələbinə
dair mülki iş üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Mülki
Kollegiyasının 18 noyabr 2021-ci il tarixli qərarı Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının
29-cu maddəsinin I hissəsinə və 60-cı maddəsinin I hissəsinə, Azərbaycan
Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 416.1, 418.1, 418.2 və 418.3-cü
maddələrinə uyğun olmayan hesab edilsin, müvafiq məhkəmə aktı icra edilməsin və
işə bu Qərarda əks olunmuş hüquqi mövqelərə uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasının mülki prosessual qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada
yenidən baxılsın.
2. Qərar dərc olunduğu gündən qüvvəyə minir.
3. Qərar Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət qəzetlərində
və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin,
habelə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi internet
saytında yerləşdirilsin.
4. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə,
dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir oluna bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
