AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN

Azərbaycan Respublikası

Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun

Q Ə R A R D A D I

Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 144, 146, 329, 675 və 700-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsi ilə bağlı müraciətinə dair

11 iyun 2025-ci il                                                                                  Bakı şəhəri

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona Salmanova, Humay Əfəndiyeva, Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev,  Fikrət Məmmədov, İsa Nəcəfov, Kamran Şəfiyev (məruzəçi-hakim) və Xanlar Vəliyevdən ibarət tərkibdə,

məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin iştirakı ilə,

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsinə, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 27.2 və 33-cü maddələrinə və Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Daxili Nizamnaməsinin 39-cu maddəsinə müvafiq olaraq, xüsusi konstitusiya icraatının yazılı prosedur qaydasında keçirilən məhkəmə iclasında Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 144, 146, 329, 675 və 700-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxdı.

İş üzrə hakim K.Şəfiyevin məruzəsini, maraqlı subyektlər Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciətini və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının mülahizəsini, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının Vəkillər Kollegiyası tərəfindən təqdim edilmiş mütəxəssis mülahizələrini, ekspert Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin Mülki hüquq kafedrasının dosenti, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru S.Süleymanlının rəyini  və iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu

MÜƏYYƏN  ETDİ:

Bakı Apellyasiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edərək xüsusi mülkiyyətdə olan daşınmaz əşyanın kirayə və icarə müqaviləsinin bağlanma formasına münasibətdə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 144, 146, 329, 675 və 700-cü maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsini xahiş etmişdir.

Müraciətdə göstərilir ki, Ş.Vəliyev “qeyri-yaşayış sahəsinin icarəsi haqqında” sadə yazılı formada bağlanmış müqaviləyə əsaslanaraq İ.Qasımova qarşı pul tələbi barədə iddia qaldırmışdır. Bakı şəhəri Suraxanı Rayon Məhkəməsinin qətnaməsi ilə iddia qismən təmin olunmuş və həmin qətnamədən apellyasiya şikayəti verilmişdir.

Apellyasiya instansiyası məhkəməsi şikayəti araşdırarkən belə qənaətə gəlmişdir ki, daşınmaz əşyanın kirayə və icarə müqaviləsinin hansı formada - şifahi, sadə yazılı və ya notarial formada bağlanmalı olması qanunvericilikdə birmənalı müəyyən edilmədiyindən, kirayə (icarə) münasibətlərinin öhdəlik-hüquqi və ya əşya-hüquqi xarakterli olması ilə bağlı vahid mövqe formalaşmadığından qeyd edilən məsələ ilə bağlı Mülki Məcəllənin bir sıra normalarının şərh edilməsinə zərurət vardır.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətdə qaldırılan məsələ ilə bağlı müvafiq qanunvericilik normalarının təhlili əsasında əmlak hüquqları olaraq əşya və tələb (öhdəlik) hüquqlarının mahiyyətinin və fərqləndirici xüsusiyyətlərinin, istifadə təyinatlı müqavilələr, o cümlədən kirayə və icarə müqavilələri üzrə yaranan haqların məzmununun açıqlanmasını zəruri hesab edir.

Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası hər kəsin mülkiyyət hüququnu, mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə əmlaka sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüquqlarını nəzərdə tutur, habelə mülkiyyət hüququnun, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququnun qanunla müdafiəsinə təminat verir. Heç kəs məhkəmənin qərarı olmadan mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz (13 və 29-cu maddələr).

Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 107-2.1 və 107-5.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2011-ci il 16 dekabr tarixli Qərarında qeyd olunmuşdur ki, vətəndaş cəmiyyətinin mühüm institutu olan mülkiyyət iqtisadiyyatın inkişafının əsasını təşkil edən ən vacib amillərdən biri olduğuna görə Konstitusiyanın 13-cü maddəsi ilə toxunulmaz elan olunaraq dövlət tərəfindən qorunur. Mülkiyyət hüququ isə cəmiyyətdəki hər bir fərdin azadlığının əsası kimi çıxış edir və şəxsiyyətin inkişafı üçün zəruri şərtdir. Dövlət mülkiyyət hüququnun səmərəli həyata keçirilməsinə qanunsuz müdaxilələrdən çəkinməli və onların qarşısını almalıdır.

Mülkiyyət hüququ sahibinə əşya üzərində tam həcmdə səlahiyyət təmin etdiyindən tam əşya hüququ adlandırılır. Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun Qərarlarında formalaşdırılmış hüquqi mövqeyə görə, əşya hüququ obyektiv hüquq olaraq şəxsə məxsus əşyaya bilavasitə təsir etmək yolu ilə öz maraqlarını təmin etmək imkanının realizəsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzim edən hüquq normalarının məcmusundan ibarətdir. Subyektiv hüquq olaraq isə əşya hüququ şəxsə məxsus əşya üzərində onun birbaşa hakimiyyətini müəyyən edən hüquq olmaqla təmin etdiyi səlahiyyətlərin həcmi baxımından tam əşya haqqı (mülkiyyət hüququ) və məhdud əşya haqları (girov və ipoteka, servitut, uzufrukt, tikintiyə vərəsəlik hüququ) kimi təsnif edilir (“Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 312.4-cü və “İpoteka haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 30.1 və 31.1-ci maddələrinin əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair” Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun 2022-ci il 1 iyul tarixli Qərarı).

Əsas və fundamental insan hüquqlarından biri kimi mülkiyyət hüququ əşya hüquqları kateqoriyasına aid olmaqla məzmununu üç səlahiyyət (sahib olmaq, istifadə etmək, sərəncam vermək) təşkil edir. Mülki Məcəllənin 152.1-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyət hüququ subyektin ona mənsub əmlaka (əşyaya) öz istədiyi kimi sahib olmaq, ondan istifadə etmək və ona dair sərəncam vermək üzrə dövlət tərəfindən tanınan və qorunan hüququdur. Vurğulanmalıdır ki, mülkiyyət hüququnu digər əşya haqlarından fərqləndirən başlıca xüsusiyyət hər üç səlahiyyətin bir şəxsdə (mülkiyyətçidə) cəmləşməsində, o cümlədən əşyanın hüquqi müqəddəratını müəyyən etmək (əşyaya sərəncam vermək) səlahiyyətinin məhz mülkiyyət hüququ ilə təmin olunmasındadır.

Mülki Məcəllənin 152-ci maddəsinə görə, mülkiyyət hüququnun tərkib elementi olaraq sahiblik hüququ - əmlaka (əşyaya) faktiki sahibliyi həyata keçirməyin, istifadə hüququ - əmlakdan (əşyadan) onun faydalı təbii xassələrini hasil etməyin, habelə ondan fayda götürməyin, sərəncam hüququ isə əmlakın (əşyanın) hüquqi müqəddəratını təyin etməyin hüquqi cəhətdən təmin edilmiş imkanıdır.

Qanunvericilikdə verilmiş tərifə, habelə mülki hüquq nəzəriyyəsinə əsasən sahiblik anlayışı müəyyən bir əşya üzərində real və faktiki olaraq iqtidara, hakimiyyətə malik olma halını ifadə edir və əşyaya bu şəkildə qanuni sahiblik müəyyən bir hüquqi əsas sayəsində (mülki-hüquqi əqd, məhkəmə qərarı) yarana bilir.

Əşyadan istifadə əşyanı təyinatına uyğun istismar etməni, ondan yararlanmanı, gəlir əldə etməni ifadə edir. Məsələn, mülkiyyətçinin öz mənzilində yaşaması, ona məxsus bağ sahəsində ağac əkməsi və ya avtomobilini sürməsi və s. kimi hallarda həmin şəxs -mülkiyyətçi müvafiq əşyalardan istifadə etmiş olur.

İstifadə hüququnun məzmunu müəyyən edilərkən o da nəzərə alınmalıdır ki, Mülki Məcəllədə bir çox hallarda müxtəlif normalarda nəzərdə tutulmuş “istifadə” sözü, haqqın özünü deyil, haqqın həyata keçirilmə formasını bildirir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 228.1 və 228.2-ci və Azərbaycan Respublikası Mənzil Məcəlləsinin 30.1 və 30.2-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2014-cü il 16 dekabr, “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 228.5-ci maddəsinə əsasən əmələ gələn istifadə hüququna xitam verilməsinə dair”    2016-cı il 29 mart tarixli Qərarlar). Məsələn, dostunun mülkiyyətində olan mənzilə  qonaq gəlmiş şəxs və ya qeyri-yaşayış sahəsinin  icarəçisi  də həmin əşyalardan qanuni əsaslarla istifadə etmiş olsalar da, onların bu haqqı əşya hüququ xarakterli deyildir.

Mülkiyyət hüququnun özəyini təşkil edən sərəncam hüququnun həyata keçirilməsi əşyanın hüquqi və ya fiziki olaraq aqibətinin müəyyən edilməsi ilə nəticələnməklə onun mənsubluğunun dəyişdirilməsi, üzərində məhdud əşya hüquqlarının yaradılması yolu ilə yüklü hala gətirilməsi, mövcudluğuna son qoyulması kimi hərəkətlərdə təzahür edir. Vurğulanmalıdır ki, əşya üzərində birbaşa sərəncam haqqını (səlahiyyətini) təmin edən hüquq məhz       mülkiyyət hüququdur.

Qeyd edilməlidir ki, müqavilə azadlığı prinsipinə əsasən mülki dövriyyədə müqavilə münasibətləri əsasında yaranan tələb hüquqları (öhdəlik haqları) qeyri-məhdud sayda ola bildiyi halda, əşya hüquqları yalnız qanunda nəzərdə tutulanlardan ibarət olub məhdud saylıdır.

Eləcə də əşya hüququ, predmetini təşkil edən əşyanın hüquq sahibinə məhz faktiki verilməsi ilə yaranmış olduğu halda, müqavilənin predmetini təşkil edən haqq və öhdəliklər müqavilənin bağlandığı andan yaranır. Belə ki, Mülki Məcəllənin 181.1-ci maddəsinə görə, daşınar əşyaya mülkiyyət hüququnun əldə edənə verilməsi üçün mülkiyyətçi əşyaya sahibliyi həqiqi hüquq əsasında ona verməlidir. Həmin Məcəllənin  daşınmaz əşyalara mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi anını müəyyən edən 178.1-ci maddə ilə də daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun qanunla müəyyənləşdirilmiş əsaslarla onun verilməsinin daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində qeydə alındığı andan əldə edənə keçdiyi təsbit edilmişdir.

Mülki Məcəllənin 399.1-ci maddəsinə əsasən isə müqavilə bağlandığı andan qüvvəyə minir və tərəflər üçün məcburi olur. Bu norma tərəflər üçün müqavilə üzrə nəzərdə tutulan hüquq və öhdəliklərin (kreditorun tələb hüququnun, borclunun bu tələbi yerinə yetirmək vəzifəsinin) məhz  müqavilənin bağlandığı andan  etibarən yarandığını ifadə edir.

Əşya hüquqlarının məzmunu qanunvericiliklə müəyyən edildiyi halda, tərəflər müqavilənin məzmununu, tələb haqlarını müəyyən etməkdə əsasən sərbəstdirlər. Mülki Məcəllənin 390.1-ci maddəsinə müvafiq olaraq, fiziki və hüquqi şəxslər azad surətdə müqavilələr bağlaya və bu müqavilələrin məzmununu müəyyənləşdirə bilərlər. Onlar bu Məcəllədə nəzərdə tutulmayan, lakin ona zidd olmayan müqavilələr də bağlaya bilərlər.

Habelə əşya haqları hamıya qarşı irəli sürülməklə mütləq hüquqlardır. Məhz bu səbəbdəndir ki, daşınmaz əşyalara münasibətdə əşya hüquqları barədə üçüncü şəxslərin məlumatlılığının və bununla da əşya hüququ sahiblərinin hüquqlarının müdafiəsinin təmin edilməsi məqsədilə bu hüquqların dövlət tərəfindən reyestri həyata keçirilir. Odur ki, daşınmaz əşya üzərində əşya hüququnun yaranması ilə nəticələnən əqdlərin notarial qaydada təsdiqlənməsi və bu hüquqların dövlət qeydiyyatının aparılması mütləqdir.

Bundan fərqli olaraq, müqavilələr üzrə yaranan haqlar nisbi haqlar olmaqla yalnız öhdəlik münasibətlərinin tərəflərinə münasibətdə irəli sürülə bilinir. Beləliklə, tələb hüquqları sahibinə məhz borcludan müqavilə üzrə yaranan öhdəliyi yerinə yetirməyi tələb etmək imkanı verir.

Hüquq tətbiqetmə təcrübəsində nəzərə alınmalıdır ki, hər hansı  haqqın əşya və ya tələb hüququ (əşya və ya öhdəlik münasibətləri) olduğu və buna uyğun müvafiq tənzimlənmə qaydaları məhz yuxarıda göstərilən qanunvericilik normaları, həmin normalarla bağlı ifadə edilmiş hüquqi mövqelər əsasında müəyyən edilməlidir.

Məlumdur ki, öhdəlik münasibətlərinin yaranmasının ən mühüm əsası kimi müqavilə institutu çıxış edir. Mülki Məcəllənin 385.1-ci maddəsinə görə, öhdəliyə əsasən bir şəxs (borclu) başqa şəxsin (kreditorun) xeyrinə müəyyən hərəkəti etməlidir, məsələn, pul ödəməli, əmlak verməli, iş görməli, xidmətlər göstərməli və ya müəyyən hərəkətdən çəkinməlidir, kreditorun isə borcludan vəzifəsinin icrasını tələb etmək hüququ vardır.

Kirayə və icarə münasibətləri də öhdəlik hüququ xarakteri daşımaqla Mülki Məcəllənin məhz “Müqavilələrdən əmələ gələn öhdəliklər” adlı 7-cı bölməsinin 23 və 24-cü Fəsillərinin normaları ilə tənzimlənir.

Daşınmaz əşyalarla bağlı təcrübədə ən çox bağlanan müqavilələrdən olan kirayə müqaviləsinə əsasən kirayəyə verən əşyanı kirayəçinin istifadəsinə verməyi, kirayəçi isə bunun üçün kirayəyə verənə kirayə haqqı ödəməyi öhdəsinə götürür. Yəni bu müqavilə  konsessual ikitərəfli (qar­şı­lıq­lı) mü­qa­vi­lə ola­raq bağlandığı andan onu bağ­la­yan tə­rəf­lər üçün qar­şı­lıq­lı haqq (hü­quq) və öh­də­lik­lər əmə­lə gə­ti­rir.

Kirayə münasibətlərində əşya yalnız şəxsi istifadə məqsədilə kirayəçiyə verilməklə ondan gəlir əldə etmək imkanı nəzərdə tutulmur. Kirayə müqaviləsi üzrə əşya üzərində mülkiyyət hüququnun subyektinin dəyişməz olaraq qaldığı və kirayəçiyə keçmədiyi mübahisəsizdir. Kirayəçi əşyanı yalnız onun funksional təyinatına uyğun istifadə etmək müqabilində kirayə haqqı ödəyir və razılaşdırılmış vaxtda əşyanı mülkiyyətçiyə geri qaytarır (Mülki Məcəllənin 675-ci maddəsi).

Həmin Məcəllənin 700.1-ci maddəsinə uyğun olaraq, icarə müqaviləsi də əmlak kirayəsi müqaviləsidir. Bu müqaviləyə görə kirayəyə verən (icarəyə verən) kirayəçiyə (icarəçiyə) icarəyə götürdüyü obyektdən və ya hüquqdan istifadə ilə yanaşı bəhərdən istifadə etmək və gəlir götürmək hüququ da verir. İcarəçi icarəyə verənə müəyyənləşdirilmiş icarə haqqı ödəməyə borcludur.        

Qeyd edilməlidir ki, Mülki Məcəllənin müqavilələrin forması ilə bağlı tənzimetmə qaydalarını müəyyən edən 406-cı maddəsinə əsasən, müqavilə əqdlərin bağlanması üçün nəzərdə tutulan hər hansı formada bağlana bilər, bu şərtlə ki, bu Məcəllədə həmin növ müqavilə üçün müəyyən forma təyin edilməsin.

Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun F.Nəcəfovanın şikayəti üzrə 2023-cü il 3 mart tarixli Qərarında da göstərilmişdir ki, mülki hüquqi öhdəliklərin ən mühüm yaranma əsası olaraq müqavilələr tərəflərin iradə sərbəstliyi ilə şərtləndirilir və tərəflərin iradə sərbəstliyi, müqavilə azadlığı müqavilə münasibətlərinin tənzimlənməsinin əsas prinsipləri olaraq qəbul edilir.

Göstərilən prinsiplər mülki hüquq subyektlərinin müqavilələrin forması ilə bağlı  iradə azadlığını da ehtiva edir. Mülki hüquq subyektləri bir qayda olaraq müqavilələri arzu etdikləri istənilən formada (şifahi, fiziki hərəkətlərlə, sadə yazılı, notarial qaydada təsdiqlənməklə) bağlaya bilərlər. Müqavilənin forması ilə bağlı tərəflərin iradə azadlığı mülki dövriyyənin inkişafı, mülki münasibətlərin dinamikliyinin təmin olunması baxımından çox əhəmiyyətlidir.

Qanunvericilikdə bir sıra əqdlər üçün sadə yazılı və ya notariat qaydasında təsdiqlənmə tələbinin etibarlılıq şərti kimi müəyyən edilməsi isə həmin əqdlərin mahiyyətindən irəli gəlir. Belə ki, bir qayda olaraq fərdin şəxsi və iqtisadi həyatı baxımından mühüm rol oynayan (bir tərəf üçün öhdəlik və vəzifələr yaradan zaminlik, bağışlama vədi kimi) əqdlərin, dövlətin xüsusi qeydiyyatını apardığı əşyalara dair sərəncam öhdəliyi yaradan əqdlərin (daşınmaz əşyaların, avtomobil və s. əşyaların alğı-satqısı, ipoteka və s.) etibarlı olması üçün onların müvafiq məcburi formada bağlanması və ya notarial qaydasında təsdiqlənməsi tələb olunur.

Göstərilənlərə əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciətində qaldırılan hüquqi məsələnin Mülki Məcəllənin müvafiq normalarına uyğun həll edilməsi mümkün olduğundan, eləcə də bu istiqamətdə məhkəmə təcrübəsi artıq formalaşmış olduğundan hazırkı vəziyyətdə müraciət üzrə Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun ayrıca Qərarının qəbul edilməsinə ehtiyac yoxdur.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini və “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65–67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu

QƏRARA  ALDI:

1.              Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun bu Qərardadında göstərilən hüquqi mövqelər nəzərə alınsın.

2.              Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun bu Qərardadının təsviri-əsaslandırıcı hissəsində göstərilənlərə görə Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti üzrə ayrıca Qərar qəbul edilməsinə ehtiyac olmadığından konstitusiya işinin icraatına xitam verilsin.

3.              Qərardadın surəti 7 gün müddətində Bakı Apellyasiya Məhkəməsinə göndərilsin.

4.              Qərardad “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin, habelə Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi internet saytında yerləşdirilsin.

Sədr                                                                                                                Fərhad Abdullayev